Το Σκυριανό Αλογάκι - χαρακτηριστικά - προέλευση

Στη Σκύρο ζει ένα μικρόσωμο άλογο που το ύψος του είναι περίπου 90 έως 110 εκατοστά του μέτρου. Το άλογο αυτό είναι μια σπάνια ράτσα και δεν υπάρχει σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου. Το γεγονός αυτό το κάνει πολύτιμο ζωικό είδος και παρουσιάζει μεγάλο επιστημονικό ενδιαφέρον.

ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΡΑΤΣΑΣ

Πρόκειται για ένα μικροκαμωμένο και λεπτοκόκαλο ζώο. Το κεφάλι του είναι κάπως χοντρό, αλλά με μεγάλα έξυπνα μάτια και μεγάλα ρουθούνια. Ο λαιμός είναι πολύ δυνατός και χοντρός σε αναλογία με τις ωμοπλάτες και το στέρνο, που είναι στενά και απότομα. Το κεφάλι μοιάζει σαν μονοκόμματο, με τον πολύ μυώδη λαιμό, χοντρό και τριγωνικό στο σημείο που σμίγει με το κεφάλι. Η χαίτη του είναι μακριά και πλούσια με ένα χρώμα πάντα πιο σκούρο από το δέρμα και με ανακατωμένες ασημένιες τρίχες. Το κορμί είναι ορθογώνιο· τα πόδια λεπτά, γερά και νευρώδη με δυνατές κλειδώσεις. Η κοιλιά όμως είναι πολύ μεγάλη, η ράχη καμπυλώνεται ελαφρά, οι μηροί αποκλίνουν όπως της αγελάδας και η ουρά είναι τοποθετημένη χαμηλά, όπως στα γαϊδούρια, πολύ πυκνή και φτάνει ως τη γη. Τα χρώματα των Σκυριανών αλόγων είναι διάφορες αποχρώσεις του καστανού και του κοκκινόφαιου και σπανιότερα το λευκό ή το γκριζόφαιο. Η επιστημονική ονομασία του σημερινού μεγαλόσωμου αλόγου είναι Eqvus Cabalus και σ’ αυτό το είδος ανήκουν όλα τα άλογα που ζουν σήμερα σ’ οποιοδήποτε μέρος της Γης. Τα οστεολογικά χαρακτηριστικά του Σκυριανού αλόγου, εκτός από το μέγεθός τους, μοιάζουν παρά πολύ με τα αντίστοιχα του μεγαλόσωμου αλόγου. Ανήκει, επομένως και το Σκυριανό άλογο, στο είδος Eqvus Cabalus, αλλά το μικρό του μέγεθος επιβάλλει να θεωρείται ως ξεχωριστό υποείδος ή φυλή (ράτσα). Για να χαρακτηριστεί η ράτσα του, οι ειδικοί το έχουν ονομάσει Eqvus Cabalus Skyriano. Στην καθομιλουμένη χρησιμοποιούμε συνήθως την ονομασία “Σκυριανό αλογάκι”. Σίγουρα τα Σκυριανά άλογα δεν πρέπει να αναφέρονται σαν πόνεϊ (pony). Τα πόνεϊ, που είναι μικρά και κοντόχοντρα, αποτελούν τελείως διαφορετική ράτσα αλόγου. Ζουν στην Αγγλία, στη Σκωτία, στις βόρειες περιοχές της Ευρώπης, ακόμα και σε ζωολογικούς κήπους. Εύκολα διακρίνει κανείς ότι έχουν εντελώς διαφορετική κατασκευή από τα Σκυριανά και η όποια ομοιότητα σταματάει στο μέγεθος.

ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΩΝ ΑΛΟΓΩΝ

Το νησί της Σκύρου βρίσκεται απομονωμένο και κάπως απομακρυσμένο στο Βόρειο Αιγαίο· είναι η πιο νότια κορυφή της καταποντισμένης οροσειράς που σχηματίζει το υποβρύχιο σύμπλεγμα των Βόρειων Σποράδων. Όταν πλησιάζουμε, διασχίζοντας το πέλαγος από την Κύμη της Εύβοιας, και μέχρι να φθάσουμε στο λιμάνι της Λιναριάς, η Σκύρος μας φαίνεται σαν να είναι χωρισμένη στα δύο. Το βορειοδυτικό κομμάτι της είναι σχεδόν επίπεδο, ένας γόνιμος κάμπος με πευκοδάσος και πολλά νερά· αντίθετα, το νοτιοανατολικό τμήμα του νησιού είναι πετρώδες, ορεινό και κακοτράχαλο. Γι αυτό κι ολόκληρο αυτό το κομμάτι οι Σκυριανοί το λένε “Βουνό”, όχι για το ύψος του αλλά λόγω του πετρώδους της περιοχής. Εδώ πάνω ξεχειμωνιάζει η αινιγματική και αρχαιότατη ράτσα των ημιάγριων Σκυριανών αλόγων· σίγουρα από την κλασσική εποχή, ίσως κι από την προϊστορική. Μπορεί ακόμη η προέλευσή της να χάνεται στα βάθη των γεωλογικών αιώνων. Το Σκυριανό άλογο περνούσε το χειμώνα στο Βουνό, από τα πρωτοβρόχια του φθινοπώρου μέχρι αργά την άνοιξη, πριν από την εποχή που άρχιζε το αλώνισμα. Η πηγή “Νύφι” (προφανώς παραφθορά παλιότερης ονομασίας, πηγή των “Νυμφών” ή κάτι παραπλήσιο) ήταν η τελευταία στάση για να ξεδιψάσουν τα άλογα πριν να μπουν στο στενό πέρασμα για το Βουνό. Αυτή η πηγή ήταν η κοντινότερη στο Βουνό, πριν ο Δήμος ανεβάσει νερό στο οροπέδιο Άρι, πάνω ακριβώς στο Βουνό. Στην τοποθεσία Νύφι υπήρχε ξερολιθιά με πόρτα που κυριολεκτικά χώριζε το νησί στα δύο. Την κρατούσαν κλειστή το χειμώνα και την άνοιγαν την άνοιξη για τα άλογα, ώστε η επερχόμενη λόγω καλοκαιριού λειψυδρία, να τα οδηγήσει στην πηγή και να τα πιάσουν. Από κει και πάνω είναι όλο άσπρος βράχος με λίγο κόκκινο χώμα εδώ κι εκεί, όπου φυτρώνουν αγριόδεντρα, θάμνοι και χορτάρια. Υπάρχουν ελάχιστα μονοπάτια, όλο πέτρα, λίγες μάντρες και κοπάδια από κατσίκες και πρόβατα. Η τροφή των αλόγων είναι αγριόχορτα, αλλά και διάφορα φυτά. Τρώνε θυμάρι, διάφορους θάμνους και φύλλα που πέφτουν απ’ τις αγριελιές, τα σφενδάμια και τις βελανιδιές. Σε δύσκολους καιρούς τρώνε ό,τι βρουν, ακόμα κι αγκάθια και κλαδιά. Αν δεν πέσει πολύ χιόνι και μεγάλη παγωνιά, τα πιο πολλά βγάζουν το χειμώνα. Συχνά όμως το χιόνι σκεπάζει τα πάντα και τότε σπάζουν τον πάγο με τις οπλές τους για τροφή και νερό, μασούν τις χαίτες και τις ουρές τους, κόβουν με τα δόντια φλούδες από τα δένδρα και τις τρώνε. Όταν ξεσπάσει χιονοθύελλα, συχνά σκοτώνονται πέφτοντας σε γκρεμούς στην προσπάθειά τους να κατέβουν χαμηλότερα ψάχνοντας φυσικό καταφύγιο. Τα άλογα ζουν σε μικρές αγέλες· κάθε αγέλη έχει το δικό της λημέρι σε κάποια από τις πλατωσιές που βρίσκονται σκόρπιες σ’ όλο το βουνό, με μικρούτσικες λίμνες προστατευμένες από δέντρα. Η αγέλη σχηματίζεται από άλογα που ήταν μαζί από τον καιρό που γεννήθηκαν, που είχαν την ίδια μάνα ή τον ίδιο πατέρα ή προέρχονταν από τον ίδιο στάβλο. Ωστόσο δεν περνούν όλο τον καιρό τους σε προφυλαγμένους τόπους, αλλά ζουν σκορπισμένα στις πιο απρόσιτες μεριές. Υποψιάζεται κανείς πως πρέπει να τους αρέσει για να ζουν εκεί πάνω.

Η ΧΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ

Τα άλογα ξεχειμώνιαζαν στο Βουνό. Όταν όμως είχε μπει για τα καλά η άνοιξη και δεν έβρεχε πια, οπότε οι λιμνούλες ξεραίνονταν, τότε κατέβαιναν για να ξεδιψάσουν στο Νύφι. Η ξηρασία του Βουνού πέφτει την ίδια εποχή που πρόκειται ν’ αρχίσει το αλώνισμα. Κάθε γεωργός γνώριζε τα άλογά του στο Βουνό. Παραφύλαγε στην πηγή Νύφι για να τα πιάσει και να τα φέρει στο αλώνι για να λιώσουν τα στάχυα με τα πόδια τους. Αν για κάποιο λόγο ήθελαν να τελειώσουν το αλώνισμα πιο νωρίς, έπρεπε να πιάσουν τα άλογά τους πριν ξεραθεί το Βουνό. Ένας άντρας ή γυναίκα στεκόταν στη μέση του αλωνιού και κρατώντας τα άλογα δεμένα με δύο σχοινιά τα ανάγκαζε να τρέχουν γύρω όλη τη μέρα, πατώντας τα στάχυα με τις μικρές και σκληρές οπλές τους για να χωρίζεται το άχυρο απ’ το σπόρο. Αφού τα άλογα χρησιμοποιούνταν στο αλώνισμα, δηλαδή παρήγαγαν έργο, ήταν χρήσιμα και οι γεωργοί τα πρόσεχαν και τα τάιζαν. Έτρωγαν κριθάρι το πρωί και μετά την εργασία. Έπειτα έτρωγαν τα υπολείμματα του κοσκινίσματος και μπορούσαν και να βοσκήσουν τα χλωρά αγριόχορτα στα λιβάδια κοντά στο αλώνι. Το βράδυ τους έδιναν σανό. Μερικοί πήγαιναν και το χειμώνα στο βουνό για να δουν τα άλογά τους και μερικές φορές τους πήγαιναν και τροφή. Άλλωστε η επαφή με τους ανθρώπους έκανε πιο εύκολο το ημέρεμα των αλόγων το καλοκαίρι. Η δουλειά τους διαρκούσε από σαράντα ως πενήντα μέρες, ανάλογα με τη σοδειά. Μετά το τέλος του αλωνίσματος και τις γιορτές του Αυγούστου, τα άλογα γύριζαν στο Βουνό, καλοταϊσμένα, έτοιμα ν’ αντιμετωπίσουν το χειμώνα.

ΓΙΟΡΤΕΣ ΚΑΙ ΙΠΠΟΔΡΟΜΙΕΣ

Τον Αύγουστο μήνα, όταν τέλειωνε το αλώνισμα κι ερχόταν ο καιρός για να γυρίσουν τα άλογα στο Βουνό, στην παραλία ή στο δρόμο που στρέφει από τη θάλασσα κι ανεβαίνει για το χωριό, οργανώνονταν ιπποδρομίες. Ήταν πολύ απλές. Αγόρια και έφηβοι έτρεχαν πρώτα μια σειρά κούρσες με έξι περίπου άλογα στην καθεμιά. Χωρίς σέλα και αναβολείς τα αγόρια οδηγούσαν τα άλογα και κρατιόνταν πάνω τους σφίγγοντας τις γάμπες κάτω απ’ την κοιλιά του ζώου. Οι τρεις πρώτοι από κάθε αγώνισμα ξανάτρεχαν στην τελική κούρσα και οι νικητές κέρδιζαν ένα χρηματικό έπαθλο, που το μοιράζονταν με τον ιδιοκτήτη, αν το ζώο δεν ήταν δικό τους. Οι κάτοικοι του χωριού περίμεναν ανυπόμονοι στο τέρμα και όλοι γιόρταζαν τις ιπποδρομίες αυτές σαν να ήταν πανηγύρι. Κανείς δεν ξέρει πότε άρχισαν στα παλιότερα χρόνια αυτοί οι αγώνες. Στις αρχές, πάντως, του περασμένου αιώνα, έφηβοι και αγόρια συνήθιζαν ν’ αγωνίζονται πάνω στα άλογα χωρίς σέλες και αναβολείς. Στις 29 Ιουνίου – των Αγίων Αποστόλων – και την πρώτη Αυγούστου, πήγαιναν με τα άλογα σ’ ένα εκκλησάκι κάπου δυο ώρες δρόμο από το χωριό. Εκεί πανηγύριζαν, έψηναν αρνιά στη σούβλα και το απόγευμα επέστρεφαν καβάλα, στολισμένοι με λουλούδια. Περνούσαν τον κεντρικό δρόμο του χωριού τραβώντας για το μοναστήρι του Άη Γιώργη, χτισμένο δίπλα στο Κάστρο, που δεσπόζει από ψηλά σ’ όλη την περιοχή· πίσω τους ακολουθούσε ένα πλήθος από συγγενείς και φίλους. Ύστερα κατηφόριζαν στον τόπο που είχε οριστεί για ιππόδρομος και άρχιζαν οι αγώνες.

Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΟΥ ΣΚΥΡΙΑΝΟΥ ΑΛΟΓΟΥ

Η ΟΜΟΙΟΤΗΤΑ ΜΕ ΤΑ ΑΛΟΓΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Τα άλογα της Σκύρου παρουσιάζουν εκπληκτική ομοιότητα με εκείνα που είναι σκαλισμένα στη ζωοφόρο του Παρθενώνα. Το άλογο της Σκύρου και το άλογο της ζωοφόρου του Παρθενώνα έχουν την ίδια ομορφιά και τις ίδιες ιδιομορφίες στην κατασκευή του σώματος. Όμως η πιο σημαντική ομοιότητα αφορά το μέγεθος. Οι αναλογίες του αλόγου του Παρθενώνα σε σχέση με τον αναβάτη σε μπερδεύουν από πρώτη άποψη, γιατί οι άνθρωποι φαίνονται πιο ψηλοί από τα ζώα. Όταν σκεφτόμαστε ένα άλογο που αξίζει να το πάρει σαν μοντέλο ένας γλύπτης, το φανταζόμαστε ψηλό και με τις αναλογίες του αγγλικού καθαρόαιμου ίππου. Φαίνεται πως δεν ήταν έτσι στην κλασσική αρχαιότητα, ούτε πριν, ίσως ούτε και μετά ως του Ρωμαίους. Το ελληνικό άλογο ήταν μικρόσωμο και μάλλον βαρύ. Είναι πιο δύσκολο να κρίνουμε την αναλογία επιβάτη και ζώου στη ζωοφόρο, όταν οι άνθρωποι δείχνονται όρθιοι. Δεν μπορούμε να πούμε πού ακριβώς στέκεται ο άνθρωπος σε σχέση με το άλογο. Όταν όμως ιππεύει, τα πόδια του καβαλάρη κρέμονται κάτω από την κοιλιά του αλόγου στην ίδια περίπου απόσταση όπως και στα Σκυριανά, αν και τα τελευταία φαίνονται να είναι ψηλότερα. Αλλά οι άντρες του Παρθενώνα είναι νέοι με πλήρη ανάπτυξη, ενώ τα παιδιά που ανεβαίνουν σήμερα στα άλογα στη Σκύρο είναι συνήθως έφηβοι και αγόρια που δεν έχουν ακόμη ανδρωθεί τέλεια. Από την άλλη πλευρά δεν πρέπει να αγνοήσουμε τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του έργου τέχνης. Υπάρχουν βέβαια “παραμορφώσεις”, γιατί η ζωοφόρος είναι ένα έργο τέχνης, ένα αβαθές ανάγλυφο· όταν όμως σκεφτεί κανείς πως στην αντίληψη του Φειδία η καλλιτεχνική μορφή και η πραγματικότητα ταυτίζονται, τότε το άλογο που απεικονίζεται στη ζωοφόρο είναι χωρίς αμφιβολία πολύ όμοιο με μια γενιά αλόγων που ήταν γνωστή στην Ελλάδα τον πέμπτο π.Χ. αιώνα.

ΕΧΕΙ ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ;

Αν, λοιπόν, δεχτούμε ότι τα άλογα της ζωοφόρου του Παρθενώνα και τα Σκυριανά είναι από την ίδια ράτσα, τότε τι γυρεύουν αυτά τα άλογα στη Σκύρο; Για να τους δίνεται τέτοια περίοπτη θέση στην πομπή των Παναθηναίων σημαίνει πως ήταν γνωστά κι έξω από τη Σκύρο τον 5ο π.Χ. αιώνα. Άραγε τα φέρανε στη Σκύρο από την Αττική ή αντίστροφα; Την εποχή εκείνη το νησί είχε ανακηρυχθεί σε δήμο των Αθηναίων και είχε αποικισθεί από κληρούχους της Ραμνούντας, τοποθεσίας πάνω από τον Μαραθώνα. Εδώ υπάρχει μια σύμπτωση χώρου, αν όχι και χρόνου. Στο νησί, επίσης, υπάρχουν και πολλά αρχαιολογικά ευρήματα από τη Μυκηναϊκή εποχή. Εξάλλου κοντά στο Μαραθώνα, στο δρόμο που οδηγεί σ’ ένα θολωτό τάφο των τελευταίων χρόνων της Μυκηναϊκής εποχής, έχουν βρεθεί από αρχαιολόγους οι σκελετοί δυο μικροκαμωμένων αλόγων, που φαίνεται να έχουν θυσιαστεί σαν μέρος της εντάφιας τελετής. Άλλη μια σύμπτωση που μας κάνει ν’ αναρωτηθούμε αν το άλογο της Σκύρου έχει μυκηναϊκή προέλευση.

Η ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΑΛΟΓΟ ΤΑΡΠΑΝ

Κάποιοι ειδικοί πιστεύουν ότι το Σκυριανό άλογο προήλθε από το άλογο Ταρπάν. Το Ταρπάν ήταν άγριο άλογο που ξεκινώντας από τη στέπα της Νότιας Ρωσίας περιφερόταν κάποτε σε μεγάλες αγέλες σ’ όλη τη Δυτική Ευρώπη και εξαφανίστηκε από τα μέσα του 19ου αιώνα. Είναι αλήθεια πως υπάρχουν ομοιότητες: μακριά μάλλον αυτιά, στενές κι απότομες ωμοπλάτες και αποκλίνοντες μηροί· η σκούρα χαίτη και η ράβδωση της ραχοκοκαλιάς. Τα Ταρπάν όμως ήταν πλαγιοτροχαστικά, δηλαδή κινούσαν τα δυο πόδια της κάθε πλευράς μαζί, ενώ κάτι τέτοιο δεν έχει παρατηρηθεί στα Σκυριανά άλογα. Επίσης,θεωρείται ότι τα Ταρπάν είχαν χρώμα καφετί και γκριζο-ποντικί και όρθια χαίτη, ενώ τα χρώματα των Σκυριανών είναι το άσπρο, το γκριζόφαιο και διάφορες αποχρώσεις του καστανού και του κοκκινόφαιου, και η χαίτη τους είναι μακριά.

ΥΠΑΡΧΕΙ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΚΑΤΑΓΩΓΗ;

Η καταγωγή του Σκυριανού αλόγου δημιουργεί νέα προβλήματα σχετικά με την προέλευση του ελληνικού αλόγου. Συνήθως πιστεύεται ότι η προέλευση του ελληνικού αλόγου οφείλεται στην εισαγωγή του στην Ελλάδα από την Ανατολή, κάπου μετά το 2.000 π.Χ. Αλλά τα απολιθώματα αλόγων που έχουν βρεθεί στη Μεγαλόπολη της Πελοποννήσου, λίγες διαφορές παρουσιάζουν από τα σημερινά. Ορισμένοι μελετητές έχουν αναπτύξει τη θεωρία πως το άλογο δεν εισήχθη στην Ελλάδα, αλλά ήταν γηγενές. Επιπλέον η σχετικά πρόσφατη ανακάλυψη του πρώτου παλαιολιθικού έργου τέχνης που βρέθηκε στην Ελλάδα, σπρώχνει σημαντικά προς τα πίσω τη χρονολογία κατά την οποία μπορεί το άλογο να εισήλθε στον ελλαδικό χώρο, αν δεν αλλάζει εντελώς την ιστορία του αλόγου στην περιοχή. Η ανακάλυψη έγινε στο όρος Πήλιο, όπου ζούσαν οι φυλές των Κενταύρων· είναι μια αιχμή βέλους από σχιστόλιθο με χαραγμένο πάνω της ένα άγριο άλογο. Δεύτερο εύρημα, η ανακάλυψη σε μια σπηλιά του Πηλίου των πρώτων στην Ελλάδα βραχογραφιών σε σπήλαια, όπου ανάμεσα στα ζώα που απεικονίζονται υπάρχουν και άλογα.

ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΒΙΩΣΗ ΑΠΟ ΤΟ “ΙΠΠΑΡΙΟΝ”;

Υπάρχει μια θεωρία, που μοιάζει με θρύλο, πως η ράτσα του Σκυριανού αλόγου είναι επιβίωση από ένα μικρό άλογο με τρία δάκτυλα, στο μέγεθος μιας ζέβρας, που ονομάζεται Ιππάριον και που την προϊστορική εποχή περιφερόταν σε μεγάλες αγέλες πάνω στη Γη. Χιλιάδες απολιθώματά του βρέθηκαν στο Πικέρμι (κοντά στην Αθήνα), στην Εύβοια, τη Σάμο και τη Ρόδο. Γι’ αυτό το λόγο και τα Σκυριανά άλογα καμιά φορά αναφέρονται και ως “ιππάρια”. Ο μόνος λόγος που επιτρέπει το συσχετισμό ανάμεσα στο Ιππάριον και το Σκυριανό φαίνεται να είναι το μικρό σώμα. Δεν έχουν γίνει ολοκληρωμένες μελέτες σε οστά, κρανία και ολόκληρους σκελετούς. Το Ιππάριον δεν ήταν άλογο με τη σημερινή έννοια, δεν ήταν καν ο άμεσος πρόγονος του αλόγου. Αλλά και τα δύο, Ιππάριον και άλογο, έχουν κοινή προέλευση και κάποια σχέση στην εξέλιξή τους. Το ζητούμενο είναι αν το Σκυριανό είναι ένα μικρό Eqvus ή ένα Ιππάριον, δηλαδή αν είναι ένα νέο είδος του ενός ή του άλλου. Πάντως θα μπορούσε να υπάρξει και γεωλογική ερμηνεία για την επιβίωση του Ιππαρίου στη Σκύρο. Μπορεί τα ζώα να είχαν απομονωθεί εκεί, στην κορυφή του Βουνού ύστερα από κάποια γεωλογική καταστροφή. Η Σκύρος δεν είναι μακριά από την Εύβοια και το Πικέρμι· η Σάμος και η Ρόδος είναι νησιά του Αιγαίου και το Ιππάριον ζούσε σ’ αυτά τα μέρη, την εποχή που αποτελούσαν τμήμα της Αιγηίδας, της στεριάς που σκεπάζεται τώρα από τα νερά του Αιγαίου. Μπορεί η καταπόντιση που δημιούργησε το Αιγαίο πέλαγος ν’ ανάγκασε τα ζώα ν’ ανέβουν στα βουνά. Να οφείλεται άραγε στην ίδια καταστροφή και η συγκέντρωση των Ιππαρίων στην κορυφή της Σκύρου, όπου γλίτωσαν από το πεπρωμένο των Ιππαρίων του Πικερμίου, της Εύβοιας και της Σάμου;

Ο ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΕΞΑΦΑΝΙΣΗΣ – ΟΙ ΑΙΤΙΕΣ

Τις τελευταίες δεκαετίες το Σκυριανα αλογακι κινδυνεύει να εξαφανιστεί. Άλλοτε στη Σκύρο καλλιεργούσαν περισσότερη έκταση γης· τα άλογα είχαν μπόλικη τροφή ύστερα από το αλώνισμα για να τραφούν καλά το καλοκαίρι και να μπορέσουν να αντέξουν το χειμώνα. Σε ορισμένες περιπτώσεις τα χρησιμοποιούσαν για μεταφορές, για καβάλα και για να αλέθουν τις ελιές, στο πρώτο στάδιο για να γίνει το λάδι. Αυτό ήταν το σύστημα διαχείρισης που ίσχυε παλιότερα και που εξασφάλιζε την ανέξοδη διατήρηση των αλόγων για τους ιδιοκτήτες. Βέβαια τους βαρείς χειμώνες στο Βουνό υπήρχαν απώλειες. Τα αλογάκια σ’ αυτή την περιοχή υποφέρουν πραγματικά. Πολλά αδυνατίζουν, ψοφούν και αντιμετωπίζουν μεγάλο πρόβλημα όταν γεννούν. Πολλά πουλάρια ψοφάνε μόλις γεννηθούν γιατί η κακοκαιρία δημιουργεί δύσκολες συνθήκες. Αυτές οι απώλειες δεν αναπληρώνονταν από την αναπαραγωγή, γι’ αυτό και συνεχώς ο αριθμός των αλόγων μειωνόταν. Υπάρχουν όμως και άλλοι λόγοι που επιτάχυναν αυτή τη μείωση του αριθμού των αλόγων σε σημείο που το είδος πραγματικά να απειληθεί με εξαφάνιση.

Ας δούμε αυτούς τους λόγους:

α) Η εκμηχάνιση της γεωργίας. Η εκμηχάνιση των καλλιεργειών έχει σαν συνέπεια και τη χρησιμοποίηση της θεριζοαλωνιστικής μηχανής. Τα οφέλη είναι γνωστά. Η οικονομία σε χρόνο, η εξοικονόμηση ανθρώπινης εργασίας και η αύξηση της παραγωγής, ήταν αρκετά για να περάσουν τα άλογα στο περιθώριο όσον αφορά το αλώνισμα. Και για εργασίες υποζυγίου προτιμήθηκαν τα οικονομικότερα σε τροφή, λιγότερο “ντελικάτα” και καθόλου ευαίσθητα γαϊδούρια καιτα πιο δυνατά μουλάρια.

β) Η έλλειψη κινήτρων για τους ιδιοκτήτες. Από τη στιγμή που το αλογάκι πέρασε στην αχρηστία για τους καλλιεργητές, η συντήρησή του, έστω και για τους λίγους καλοκαιρινούς μήνες που το Βουνό ξεραίνεται, έπαψε να είναι συμφέρουσα. Οι άνθρωποι δεν νοιάζονταν για τα άλογα που δεν τους χρειάζονταν. Είναι ένα “στόμα που τρώει χωρίς να δίνει”, όπως λένε οι ντόπιοι. Πολλοί ιδιοκτήτες αλόγων τα πηγαίνουν στο Βουνό και τα εγκαταλείπουν εκεί γιατί αδυνατούν να τα θρέψουν. Έτσι αφήνονται στη μοίρα τους στο Βουνό, όπου αγριεύουν και το χειμώνα υποσιτισμένα και αδύνατα, υποκύπτουν στο κρύο και την πείνα. Βεβαίως θα ήταν αστείο να υπολογιστεί σαν κίνητρο το πενιχρό ποσό μερικών χιλιάδων δραχμών που δίνει το υπουργείο ετησίως για κάθε άλογο που συντηρούν οι ιδιοκτήτες. Γι’ αυτό το ποσό, πολλοί Σκυριανοί δεν μπαίνουν ούτε στον κόπο να πιάσουν τα άλογά τους από το Βουνό για να τα απογράψει το αρμόδιο συνεργείο του υπουργείου, που περνά από το νησί κάθε χρόνο μέσα στο καλοκαίρι. Λίγα άλογα, συνηθισμένα, κατεβαίνουν μόνα τους προς τα χωράφια των αφεντικών τους και αντιμετωπίζουν το “παλούκωμα”, το δέσιμο δηλαδή σε πάσσαλο με σχοινί όπως η κατσίκα· μάλλον ακατάλληλο τρόπο ανατροφής αλόγου. Τα άλογα τρώνε μόνο αν περισσέψει τίποτα από τ’ άλλα ζώα ή ό,τι μπορούν να βρουν μόνα τους.

γ) Η υπερβόσκηση. Η Σκύρος είναι κτηνοτροφικό νησί (50.000 αιγοπρόβατα σε 215 τ.μ.). Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, τα χιλιάδες γίδια και πρόβατα της Σκύρου είναι ανταγωνιστικά ως προς το άλογο. Όλα τα αιγοπρόβατα του νησιού ζουν ελεύθερα και ένα μεγάλο μέρος βόσκουν στο Βουνό, στο φυσικό βιότοπο των αλόγων της Σκύρου. Αυτό οφείλεται στο σύστημα της κτηνοτροφίας στο νησί. Εφαρμόζεται η ελεύθερη βόσκηση και τα κοπάδια αφήνονται τελείως ελεύθερα. Το χειμώνα οι βοσκοί τους πηγαίνουν τροφή, όταν πέφτουν τα χιόνια, στα φυσικά τους καταφύγια ή στα πρόχειρα μαντριά (όταν μπορούν να πάνε, αλλιώς όσα αντέξουν). Η εικόνα που παρουσιάζει όλο αυτό το μέρος, με την εντατική υπερβόσκηση τόσων ζώων, είναι απογοητευτική. Οι παλιοί Σκυριανοί λένε ότι το Βουνό την άνοιξη πρασίνιζε. Τώρα ο άσπρος βράχος και το κοκκινόχωμα δεσπόζουν στο τοπίο όλο το χρόνο. Έτσι μοιραία λιγοστεύει σημαντικά η διαθέσιμη τροφή για τα άλογα με αποτέλεσμα αυτά να υποσιτίζονται όχι μόνον το χειμώνα.

δ) Η αδιαφορία των αρμοδίων. Η μέχρι τώρα έλλειψη ενδιαφέροντος από όσους θα μπορούσαν να βοηθήσουν είχε σαν αποτέλεσμα ο αριθμός των αλόγων να μειωθεί ανησυχητικά πριν αρχίσει να γίνεται κάτι. Αρχίζοντας από τους άμεσα αρμόδιους, το υπουργείο Γεωργίας εδώ και είκοσι χρόνια, έχει ξεκινήσει ένα μαραθώνιο υποσχέσεων και προγραμματισμών, από τα οποία ελάχιστα έχουν πραγματοποιηθεί.

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΡΑΤΣΑΣ

Τα Σκυριανά άλογα διακρίνονται σε Α΄ κατηγορίας, δηλαδή άλογα με όλα τα χαρακτηριστικά της πραγματικής Σκυριανής φυλής, σε Β΄ κατηγορίας και σε Γ΄ κατηγορίας. Τα Β’ κατηγορίας παρουσιάζουν μια πολύ μικρή παραλλαγή στα χαρακτηριστικά αυτά, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι άλογα δεύτερης διαλογής. Η Γ΄ κατηγορία δεν έχει τα χαρακτηριστικά της ράτσας, αλλά οι φοράδες της μπορούν να ζευγαρωθούν με επιβήτορες Α΄ κατηγορίας και σε δύο ή τρεις γενιές να βγουν καλά Σκυριανά άλογα. Στο παρελθόν έγιναν απόπειρες να “βελτιωθεί” η ράτσα, δηλαδή να αυξηθεί το μέγεθος των αλόγων. Κάποτε οι άνθρωποι θέλησαν να κάνουν τα άλογα μεγαλύτερα και έφεραν μεγάλα ζώα από τη Στερεά Ελλάδα, γι’ αυτό βλέπει κανείς μερικά μεγαλόσωμα άλογα στο νησί. Αλλά δεν στάθηκαν ικανά ν’ αλλάξουν το χαρακτήρα της ράτσας. Μετά από τη δεύτερη ή τρίτη γενιά, το γένος ήταν ένα κράμα, πιο μικρό από το ξένο άλογο αλλά πιο ψηλό από το ντόπιο. Ύστερα από την τρίτη ή τέταρτη γενιά, το ξένο δεν διακρινόταν πια από το Σκυριανό. Αυτό το μικτό γένος αποτελεί μέρος της Β΄ και Γ΄ κατηγορίας. Το Σκυριανό, ας σημειωθεί, κάνει θαυμάσια μουλάρια. Άλλοτε συνήθιζαν να ευνουχίζουν τα πιο άγρια αρσενικά, από χρόνια όμως αυτό έχει σταματήσει. Λέγεται πως τον καιρό της Επανάστασης του ’21 πάρθηκαν απ’ το νησί 5000 ως 7000 άλογα. Τον προηγούμενο αιώνα πρέπει το χειμώνα να ζούσαν στο Βουνό εκατοντάδες αλογάκια, που τα κατέβαζαν για να δουλέψουν το καλοκαίρι. Με την εξαγωγή, την παραμέληση ή από φυσική επιλογή, το 1970 τα άλογα Α΄ κατηγορίας υπολογίζονταν σε περίπου 30. Συνολικά ο αριθμός τους είχε μειωθεί από 2000 που ήταν στις αρχές του αιώνα σε 130 ή 140. Σε απογραφή του 1992 ανέρχονταν σε 180-200 διαφόρων κατηγοριών. Σήμερα ο αριθμός τους υπολογίζεται γύρω στα 220.

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ

Ο Αγροτικός Ιππικός Όμιλος που υπήρξε πριν από καιρό και για μερικά χρόνια στη Σκύρο, προσπάθησε να ξαναζωντανέψει το ενδιαφέρον των χωριανών για τα άλογα. Οι ιπποδρομίες είχαν σταματήσει από το 1860 και αναβίωσαν χάρη σε μερικούς Σκυριανούς στα 1957. Για πολλά χρόνια οργανώνονταν εκθέσεις ίππων όπου η κυβέρνηση έδινε ένα ποσό στους ιδιοκτήτες των ζώων, μα η έκθεση με τη σημερινή της μορφή και με την ταξινόμηση των αλόγων σε κατηγορίες άρχισε στα 1961. Αργότερα άρχισαν να γίνονται ιπποδρομίες ταυτόχρονα με την έκθεση. Οι γιορτασμοί, έκθεση και ιπποδρομίες, διαρκούσαν μερικές μέρες. Πρώτα ήταν οι προκριματικοί: οι χωρικοί έφερναν τα άλογά τους για να ταξινομηθούν σε κατηγορίες. Έπαιρναν τα μέτρα των αλόγων, πρώτα το ύψος, αλλά και διαστάσεις κορμού, στέρνου, καπουλιών και μέσης. Ακόμα κι αν ήταν άσπρο το άλογο, το νύχι τουέπρεπε να είναι μαύρο· κι αν δεν ήταν, τότε το ζώο δεν ήταν Σκυριανό. Έπειτα τα άλογα σημαδεύονταν με καυτό σίδερο ανάλογα με την κατηγορία κι όλα έπαιρναν αριθμό. Την άλλη μέρα στην Έκθεση, τα καλύτερα της κάθε κατηγορίας έπαιρναν βραβείο. Την επόμενη μέρα γινόταν ο διαγωνισμός για τις ενδυμασίες και τις στολισμένες σέλες. Και το απόγευμα ήταν οι κούρσες. Οι γιορτές αυτές άλλαζαν από χρόνο σε χρόνο, αλλά γίνονταν πάντα γύρω στις δυο πρώτες εβδομάδες του Αυγούστου. Τα τελευταία χρόνια οι εκδηλώσεις έχουν ατονήσει και οι ιπποδρομίες έχουν περιοριστεί σε μία μέρα.

ΠΡΟΣΘΕΤΟΙ ΣΗΜΕΡΙΝΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ

Είναι φανερό ότι το Βουνό είναι το φυσικό περιβάλλον των Σκυριανών αλόγων. Παράλληλα, το νότιο τμήμα του νησιού ήταν από παλιά βοσκότοπος αιγοπροβάτων. Η ελάχιστη βλάστηση που καταφέρνει ν’ αναπτυχθεί, καταστρέφεται αμέσως από τα αιγοπρόβατα κυρίως, από τα άλογα κατά δεύτερο λόγο και από διάφορα άλλα ζώα. Είναι ανίκανη να θρέψει τα 150 άλογα και τα 20.000 αιγοπρόβατα που ζουν εκεί.

Τα τελευταία χρόνια η κατάσταση έχει επιδεινωθεί από την επίδραση πρόσθετων παραγόντων:

α) Η επιδότηση των αιγοπροβάτων από την Ευρωπαϊκή Ένωση, έφερε πολλά εκατομμύρια στη Σκύρο. Επειδή η επιδότηση δινόταν κατά κεφαλήν, αυξήθηκε ο αριθμός των αιγοπροβάτων με αποτέλεσμα την υπερφόρτωση του βοσκότοπου.

β) Επιπλέον στο Βουνό δεν υπάρχει καθόλου νερό. Δεν υπάρχει καμία πηγή, καμία φυσική υδαταποθήκη. Τελευταία πραγματοποιήθηκε εκεί ένα αξιόλογο έργο από το Δήμο. Μεταφέρθηκε νερό με σωλήνες και με συνεχή φυσική ροή. Κατά διαστήματα υπάρχουν ποτίστρες που γεμίζουν αυτόματα με νερό όταν τα αιγοπρόβατα το πιουν και έτσι το βάσανο της δίψας των ζώων αυτών και των αλόγων, φυσικά, πήρε τέλος. Όμως αυτή η ενέργεια αποδείχτηκε μάλλον άστοχη όσον αφορά το διαχειριστικό σχεδιασμό για τα άλογα. Αφού υπάρχει νερό και το καλοκαίρι, τα αιγοπρόβατα δεν φεύγουν ποτέ απ’ το Βουνό, όπως επίσης και τα άλογα, τα μουλάρια, τα γαϊδούρια. Η αλόγιστη υπερβόσκηση χιλιάδων ζώων δεν αφήνει χρόνο στα φυτά για ν’ αναπτυχθούν και να ξαναβλαστήσουν.

γ) Η κατασκευή, επίσης, του δρόμου που οδηγεί στο Βουνό, αν και συντομεύει τις αποστάσεις και διευκολύνει τις εργασίες, είχε τις παρενέργειές της. Με τον ερχομό των αυτοκινήτων, ήρθαν μαζί και τα αλυσοπρίονα και άρχισε το ασύδοτο κόψιμο ξύλων, που κατέστρεψε και τα λιγοστά φυσικά “υπόστεγα” – καταφύγια των ζώων. Η κατάσταση επιδεινώθηκε όταν πήγαν με τριαξονικά και έκοψαν ελιές και αιωνόβια σφενδάμια (είδος που προστατεύεται για τη σπανιότητά του). Η Δασική Υπηρεσία επενέβη, αλλά μάταια.

ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΔΙΑΣΩΣΗΣ – ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΣΗΜΕΡΑ

Για να διατηρηθεί το σπάνιο είδος του Σκυριανού αλόγου είναι ανάγκη να αλλάξει η σημερινή πραγματικότητα. Πρέπει να υπάρξει οικονομική ενίσχυση από το κράτος ή από κάποιο διεθνή οργανισμό, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση. Η κατάσταση τα τελευταία χρόνια είναι οπωσδήποτε πολύ καλύτερη απ’ ό,τι στο παρελθόν. Η Δ.Ε.Τ.Α.Σ. (Δημοτική Επιχείρηση Τοπικής Ανάπτυξης Σκύρου), εκτός από τις άλλες δραστηριότητές της, ασχολείται και με τα αλογάκια. Χάρη σε μια επιχορήγηση του ΥΠΕΧΩΔΕ έχουν κατασκευαστεί εγκαταστάσεις δημοτικού ιπποδρομίου στη θέση Ληνό. Οι αρχικοί στόχοι είναι η αύξηση του αριθμού των αλόγων, η αναπαραγωγή του αλόγου με αρσενικά Α΄ κατηγορίας και η γνωριμία του κόσμου με το Σκυριανό άλογο. Είναι ανάγκη να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στον έλεγχο της αναπαραγωγής των αλόγων. Ο σκοπός είναι να συγκεντρωθούν οι φοράδες, τα πουλάρια της Α΄ και Β΄ κατηγορίας και οι πιο καλοί επιβήτορες και κατά τη διάρκεια των μηνών του χειμώνα και της άνοιξης να επιβλέπεται η αναπαραγωγή τους. Παλιότερα τα άλογα αναπαράγονταν μόνα τους, ελεύθερα, χωρίς επίβλεψη και δεν μπορούσε κάποιος να πει αν ένα πουλάρι ήταν γνήσιο Σκυριανό αν δεν γινόταν τριών ετών. Τώρα γίνεται προσπάθεια να βρεθεί με επιστημονικό τρόπο, εξέταση αίματος ή DNA test, ποια απ’ αυτά είναι Α΄ κατηγορίας και να διευκολυνθεί η διασταύρωση κυρίως αυτών. Έχει ξεκινήσει η προσπάθεια πλήρους απογραφής και δημιουργίας μητρώου, ώστε κάθε άλογο να έχει το βιβλιάριο του όπου θα καταγράφονται η ημερομηνία γέννησης, όλες οι παρατηρήσεις σχετικά με την υγεία του, τα εμβόλια, κλπ. Μακροπρόθεσμα ο στόχος είναι να βρεθεί τρόπος ώστε τα αλογάκια να ζήσουν προστατευμένα σε φυσικό περιβάλλον. Ο Δήμος Σκύρου έχει παραχωρήσει έκταση στη θέση Πόρτες-Αχερούνες για να δημιουργηθεί δρυμός, περιφραγμένο δηλαδή κτήμα, όπου τα άλογα θα ζουν κατά ομάδες όπως στο Βουνό, θα κυκλοφορούν και θα αναπαράγονται ελεύθερα, σε μερικά ελεγχόμενες συνθήκες (τροφή, έλεγχος ασθενειών, κλπ.). Άλλος στόχος είναι να βρεθούν τρόποι ώστε οι Σκυριανοί να κερδίζουν χρήματα από τα άλογα. Δεν τα φροντίζουν πια γιατί δεν τους αποφέρουν. Σήμερα το κόστος για να κρατήσει κανείς σε στάβλο ένα άλογο είναι αρκετά μεγάλο για ένα νησιώτη που το άλογο του χρησιμεύει τόσο λίγο. Αν οι Σκυριανοί καταλάβουν πως μπορούν νακερδίσουν από τα άλογα και πως αυτά δεν τους είναι βάρος, η κατάσταση θα αλλάξει. Τα άλογα εκτός από στάβλο χρειάζονται και χώρο για να βγουν και να τρέξουν. Χρειάζονται εκγύμναση για να μπορούν τα παιδιά να τα καβαλικεύουν όταν παραθερίζουν. Το Σκυριανό άλογο είναι πολύ φιλικό με τα παιδιά, αλλά και για λόγους βάρους, τα παιδιά είναι οι ιδανικοί αναβάτες του. Θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να μεταφέρει άτομα για ψυχαγωγία με κάποια αμοιβή, γιατί έχει εξαιρετικά σίγουρο βάδισμα, μεγάλη αντοχή και μπορεί εύκολα να σηκώσει άνθρωπο. Ακόμη μπορεί να σύρει ένα αμαξάκι και να πάρει μέρος σε ιπποδρομίες. Γενικά απαγορεύεται η εξαγωγή των αλόγων από το νησί, αλλά δίνονται άδειες σε ειδικές περιπτώσεις. Ειδικά για δήμους ή κοινότητες, η αγορά τους επιδοτείται μέχρι 90%. Όταν πετύχει η προσπάθεια διάσωσης και η ράτσα αρχίσει πάλι να ακμάζει, τότε θα μπορούν να πουληθούν άλογα κι έξω απ’ το νησί. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Σκυριανό αλογάκι έχει συμπεριληφθεί στα προστατευόμενα είδη της Ελλάδας, μαζί με τη θαλάσσια χελώνα Caretta caretta και τη μεσογειακή φώκια Monachus monachus.

ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΣΚΥΡΟΥ

Περιβαλλοντική Εκπαίδευση Εργασία για το “Σκυριανό αλογάκι”

Υπεύθυνοι καθηγητές: Τσακατούρας Χρήστος – Μπακόλα Μαριλένα