ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ – ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΚΥΡΟΥ (2004 – 2005)
Νάτες οι πρωτοξύπνητες οι Σκυριανές οι κόρες,
σηκώθηκαν τη χαραυγή τις πρωινές τις ώρες.
Παίρνουν τη στράτα της πηγής και τον παλιό το δρόμο,
κρατούν φιλιές στα χέρια τους και το σταμνί στον ώμο.
Και παν στη βρύση για νερό να την καλημερίσουν,
τα δώρα που της φέρνουνε, μ’ ευχές να της χαρίσουν.
Θε να στολίσουν την πηγή απ’ όλα τα λουλούδια
και θα της πουν παινέματα κι ολόχαρα τραγούδια.
Θε να κρεμάσουν γελαστές στα κρύα σωληνάρια
και θα γεμίσουν τα σταμνιά, για τον καινούργιο χρόνο,
με τις ποδιές αναριχτές, με το σταμνί στον ώμο,
να φέρουνε στο σπίτι τους κρύο νερό δροσάτο,
νερό πρωτοχρονιάτικο κι από ευχές γεμάτο.
Να’ χουν δροσιά στο σπίτι τους και τον καινούργιο χρόνο
να χαίρονται σαν τα πουλιά σ’ ολανθισμένο κλώνο.
Σήμερα είν’ Πρωτοχρονιά, θα ‘ρθουν γνωστοί και φίλοι,
Θα δώσουνε, θα πάρουνε δώρα τ΄ Αη Βασίλη.
Γεώργιος Παπαεμμανουήλ
( Σκυριανό Δεκαπεντασύλλαβο)
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Άγιε μου Γιώργη Σκυριανέ, μεγαλομάρτυρα τρανέ
και του νησιού καμάρι, ασημένιε καβαλάρη.
Ο Αη-Γιώργης ο Σκυριανός, ο καβαλάρης κι ο Αράπης, είναι ο πολιούχος κι ο προστάτης του νησιού.
Η Σκύρος, όντως μοιάζει να’ ναι βλογημένος τόπος, καθώς παράγει πλούσια αγαθά: γεωργικά, κτηνοτροφικά, αλιευτικά. Μα το πιο σπουδαίο αγαθό για ένα νησί, είναι το νερό.
Σχετικές αναφορές βρίσκουμε στο βιβλίο του Μιχ. Κωνσταντινίδη (σελ.20-29), «Η νήσος Σκύρος » που γράφτηκε στις αρχές του 20ου αιώνα «….το πεδίον Φερόκαμπος …σπείρεται δια δημητριακών καρπών, και περιλαμβάνει παρά την υπώρειαν όρους κήπον μεθ’ εσπεριδοειδών δέντρων, ποτιζομένων υπό πηγής αειρρόου». Σε άλλο σημείο του βιβλίου αναφέρονται τα εξής: «…προς τούτοις υδάτων ρύακες πολλαχόθεν καταρρέοντες επιτείνουσι την φυσικήν της νήσου καλλονήν, και καθιστώσι τας εξοχάς τερπνοτάτας. Μάλιστα δε ουχί μακράν της πόλεως, περί το τέταρτον της ώρας, κατά τη διέξοδον φάραγγος, μεταξύ δύο ικανώς υψηλών βουνών, «Γούρνες» και «Ατσίπολη» τούνομα, εκπηγάζει ποταμός αείρρος, ο παρά «Κηφισσός»… Τούτου η πηγή ως αναδίδουσα το ύδωρ εκ των εγκάτων βράχου καλείται υπό των κατοίκων «Αναβάλλουσα». Εκρέει δε ικανής ποσότητας ύδωρ από Δυσμών προς Ανατολάς μέχρι των εις την θάλασσαν εκβολών αυτού, εις ημιωριαίαν σχεδόν απόστασιν. Διοχετευόμενον δε κατά τον ρουν αυτού, αρδεύει τους εις αμφοτέρας τας όχθας κήπους των κατοίκων, ως και τους δύο παροχθίους τοιούτους της του Αγίου Γεωργίου Μονής, και άμα στρέψει τας πέτρας οκτώ κατά διαστήματα υδρομύλων, αληθόντων την σιτοκριθήν των κατοίκων…»
Στη συνέχεια λέει ο συγγραφέας: «Επί της αυτής οδού, της προς την πηγήν του ποταμού αλλά πλησιέστερον της πόλεως εκτός κτιστής δεξαμενής, συνάγεται λαμπρόν ύδωρ πόσιμον καταρρέον εις αυτήν υπογείως, εξ υπερκειμένου όρους, και εναποταμιευόμενον εντός αυτής, εξ ης υδρεύονται οι κάτοικοι εκχεομένου του ύδατος δια τεσσάρων ορειχαλκίνων σωλήνων, και ενός άλλου υψηλότερον τοποθετημένου κεραμείου, όστις εκχέει και ούτος ύδωρ κατά το χειμώνα. Καλείται δε η πεντάκρουνος αύτη πηγή «Σωλήνας».
Από αυτή την πηγή, ακόμη και σήμερα έρχονται οι κάτοικοι να πάρουν νερό για τα σπίτια τους. Οι αναφορές για το νερό όμως, συνεχίζονται στο βιβλίο του Μιχάλη Κωνσταντινίδη: «…Εσχάτως κατά την θέσιν Πλαγιά ένθα ανέβλυζε πρότερον ολίγον ύδωρ, πλησίον του Μεσημβρινοδυτικού της πόλεως μέρους, ανεώχθησαν δαπάνη του δήμου δύο φρέατα, αφ’ ών αντλείται ύδωρ αξιόλογον, εκπληρούν πολλάς των κατοίκων ανάγκας…».
Αλλού αναφέρει τα εξής: «…υπό των Βορείων και Δυτικών πλευρών του ορεινού τούτου Νοτιοανατολικού τμήματος της νήσου πηγάζουσιν ύδατα διαυγή και ψυχρά το θέρος, κατά τους πρόποδας των ορέων, και προς πόσιν ευάρεστα: ως «το Νυφάκι», «ο Άγνος», «ο Σωλήνας», «η Φλέβα», «το Λουτρόν», «τα Πλατάνια» ένθα υπήρχε ποτε και υδρόμυλος . «Ο Άγιος Μάμμας» ένθα και εκκλησίδιον ομώνυμον υπάρχει και το «Νύφι»: πηγαί άπασαι αέναοι …».
Φημισμένο υπήρξε το χιλιοτραγουδισμένο περιβόλι τα’ Αη-Γιωργιού στα Περάματα, με «ψωμικόν και λεμονκόν» (με φούρνο, μύλο και περιβόλι), με κάθε λογής δέντρο.
Τέλος και το δημοτικό τραγούδι της δρακοντοκτονίας του Αγίου Γεωργίου, εξιστορεί το σχετικό περιστατικό, το οποίο διεξήχθη πλησίον ενός πηγαδιού.
ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ
Ως περιβαλλοντική ομάδα του Γυμνασίου – Λυκείου Σκύρου, θελήσαμε να προσεγγίσουμε το νησί μας από μια πλευρά, που ίσως δεν έχει τόσο πολύ αναφερθεί ξανά.
Η πλούσια παράδοση του νησιού, που μέχρι σήμερα παραμένει ζωντανή και δυναμική, σε τομείς όπως: κεντήματα, ενδυμασίες, ξυλόγλυπτα, έχει περιγραφεί από λογοτέχνες, ζωγράφους, καλλιτέχνες κάθε λογής .
Με αφορμή το γεγονός, ότι το νησί διαθέτει υδροφόρους ορίζοντες, ικανούς να συντηρήσουν τον πληθυσμό του νησιού, σκεφτήκαμε να ασχοληθούμε με το νερό και ως φυσικό στοιχείο, αλλά και ως στοιχείο ενταγμένο στην καθημερινότητα, στις γιορτές, στα έθιμα, στις διηγήσεις που υπάρχουν σε αυτόν τον τόπο. Αναζητήσαμε επίσης σχετικές αναφορές και στη λογοτεχνία μας ως Έλληνες και στη θρησκεία μας και στη μυθολογία των αρχαίων προγόνων μας .
Αντί άλλης παρουσίασης του νησιού, παραθέτουμε την περιγραφή που κάνει ο ποιητής Μανουήλ Βερνάρδος (ενθουσιώδης Φιλικός και αργότερα υπουργός) στο έργο του «Δεινολογία»:
«…Μια μικρά κωμόπολις είναι όλη η χώρα
σπίτια τετρακόσια είκοσι έχει τώρα.
Εις ενός βράχου κορυφήν η χώρ’ αυτή ασπρίζει,
έναν λευκόν δε κάλυμμα του βράχου σχηματίζει.
Δεκαεννέα αριθμόν έχει η νήσος μάνδρας,
μελαχρινού δε χρώματος όλους, γυναίκας και άνδρας.
Μεσαίου αναστήματος, ισχνούς και καλοφώνους,
επιμελείς, οξύνοας, ταχείς και φιλοπόνους.
Ορσύτην τον ελληνικόν οι κάτοικοι χορεύουν,
ελληνικήν δε ομιλούν, χωρίς να τη νοθεύουν,
εκτός των ιδιωτισμών, παραφθοράς του τόπου.
Τους δε καρπούς συνάζουσι μετά μεγάλου κόπου.
Μιαν, δύο, τρεις, τέσσερας, πέντες και έξι ώρας,
οι αμπελώνες και οι αγροί απέχουσι της χώρας.
Εκεί δε πορευόμενοι σπερνοτρυγοθερίζουν,
στην χώραν μεταφέροντες παντού και αλωνίζουν.
Έπειτα τους καρπούς αυτών στο κάστρον ανεβάζουν
και εις τας αποθήκας των, ως είπομεν, τους βάζουν.
Όταν δε πάλιν τους πωλούν, όπου το πλοίον εύρουν
τρεις ώρας ή και τέσσαρας εκεί τους μεταφέρουν.
Τροφήν λιτήν και πενιχράν όλοι της νήσου έχουν,
κουκιά δύο τρία μόδια εις κάθε οίκον βρέχουν,
και τρεις ημέρας στο νερό αφ’ ου σταθούν, τα βγάζουν,
και ολίγα καθημερινώς από εκείνα βράζουν.
Την φάβα δ’ ως κοινή τροφήν της νήσου έχουν όλοι,
αυτή μεταχειρίζονται καθημερνήν και σχόλη.
Νερόν δε αξιόλογον εν τέταρτον της ώρας,
φέρουσι αι γυναίκες των κάτω μακράν της χώρας.
Όλ΄ αι γυναίκες λέγουσι, κρασιού, ρακιού απέχουν,
πέντε μόνον ονόματα εν γένει όλαι έχουν,
Μαριάς, Καλής, Αμέρισας, Άννας και Ευφροσύνης,
μετέχουσι ολίγον τι και της φιλοφροσύνης.
Λείψανα αρχαιότητας δεν είδα άλλου είδους,
ειμή ερείπια τειχών καθέδρας Λυκομήδους.
Εξάγουσιν ως περιττά, τυρί, μαλλί, ριζάρι,
φάβαν, κρασί, κρομύδια, μετάξι και κριθάρι.
Η νήσος λεύγας δεκατρείς περιφερείας έχει
και πέντε από Εύβοιαν λεύγας σχεδόν απέχει.
Και μολονότι ευπορεί ευφορωτάτων τόπων
των αναλόγων δ’ απορεί γεωπόνων ανθρώπων.
Αγρίων δάση ελαιών φαίνονται εις κοιλάδας,
οι κάτοικοι τας καίουσι στους οίκους των ως δάδας.
Οικογενείας ημπορεί να τρέφει αύτη η νήσος
πέντε χιλιάδες γεωργών και περιπλέον ίσως.
Το τέταρτον και κάλλιστον έχει εκεί κτημάτων
της Λαύρας εν μετόχιον και των εισοδημάτων.
Εάν η χώρα ήθελεν είναι εις τον λιμένα,
οι κάτοικοι ήθελε ζουν πολλά ευτυχισμένα…»
Το νησί παρουσιάζει δύο εντελώς διαφορετικές εικόνες. Μόνο στη Β.Δ. πλευρά του είναι δροσερό και ολοπράσινο, με δασωμένα βουνά που κατηφορίζουν ως τη θάλασσα (κυρίως πεύκα). Οι δροσερές ρεματιές, οι ελαιώνες και τα ολοπράσινα περιβόλια με τα λογής φρουτόδεντρα, χρωστάνε την άνθηση και την προκοπή τους στις άφθονες πηγές και στον Κηφισό ποταμό .
ΤΟ ΝΕΡΟ ΩΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ
Παρακολουθώντας τα έθιμα και τις δραστηριότητες των κατοίκων σε όλη τη διάρκεια του έτους ή αν παραστούμε νοερά σε κοινωνικές εκδηλώσεις, όπως ο γάμος και η βάπτιση με τη μορφή που γινόταν παλιότερα κυρίως, θα δούμε σε αρκετές περιπτώσεις το νερό να έχει βασικό ρόλο.
Η Ν. Πέρδικα αναφέρει στο βιβλίο της για τη Σκύρο, πως για την καλή χρονιά οι σκυριανές κοπέλες πήγαιναν το πρωί της Πρωτοχρονιάς απολείτουργα στο Σ’λήνα και στην Αναβάλ’σα να πάρουν το νιο νερό, να δροσίσουν τα σπίτια τους και να ρίξουν στην πηγή τις φιλιές τους -βασιλόπιτα, σύκα, σταφίδες, μύγδαλα, μουστόπ’τες και ό,τι άλλα καλούδια είχε η καθεμία- για να φιλέψουν και να γλυκάνουν τα νερά. Παράλληλα έλεγαν και την ευχή προς τη νερομάνα: «΄Ως τρέχουν τα νερά, έτσι να τρέχουν τα καλά μες στο σπίτι μας!».
Την ημέρα των Φώτων, οι Σκυριανοί πήγαιναν τις εικόνες στην Αναβάλ’σα να αγιάσουν τα νερά κι έπειτα βουτούσαν στο νερό οι άρρωστοι, μικροί και μεγάλοι, για να γιατρευτούν.
Με αυτό το νερό επίσης αγίαζαν το σπίτι και τα χτήματά τους.
Συνήθιζαν επίσης να βαφτίζουν όσα παιδία ήταν αβάφτιστα την ημέρα των Φώτων, επειδή τα νερά ήταν αγιασμένα.
Την ημέρα της Αναλήψεως πάνε στα σαράντα κύματα.
Κάθονται στην ακρογιαλιά και βρέχουν το κεφάλι τους με νερό από σαράντα κύματα, για να’ ναι γεροί όλο το χρόνο, να μην πονέσει το κεφάλι τους. Επίσης μάζευαν σ’ ένα καλαμ’κάνι ψύλλους, κοριούς, μυρμήγκια, τα ρίχνανε στη θάλασσα, να τα ξορκίσουν, να τα διώξουν, να τους αφήσουν ήσυχους.
Την παραμονή του Αι- Γιαννιού (24 Ιουνίου) το βράδυ, τα κορίτσια πήγαιναν με ένα καινούριο λαήνι να πάρουν το αμίλητο νερό από την πηγή, για να βάλουν τον κλήδωνα. Έριχναν η καθεμία μέσα το σημάδι της κι ύστερα άφηναν το λαήνι με τα σημάδια σκεπασμένο με ένα κόκκινο πανί στο λιακό όλη νύχτα, για να το ξαστρίσουν. Ανήμερα του Αι-Γιαννιού το απομεσήμερο άνοιγαν τον κλήδωνα κι έβγαζαν τα σημάδια. Για κάθε σημάδι που έβγαζαν έλεγαν κι ένα τραγούδι – παίνεμα. Ξανάριχναν τα σημάδια στο λαήνι και τα ξανάβγαζαν λέγοντας τώρα σατυρικά – πειρακτικά τραγούδια. Όταν τελείωνε ο κλήδωνας, τα κορίτσια έπαιρναν λίγο νερό στο στόμα τους κι έβγαιναν στην πόρτα. Όποιο όνομα πρωτάκουγαν, εκείνο θα ήταν το όνομα του άντρα που θα ‘παιρναν.
Για το έθιμο αυτό, η περιβαλλοντική μας ομάδα ζήτησε πληροφορίες από την κ. Ελένη Κουκοβίνου, δημοτική σύμβουλο του Δήμου Σκύρου, που με πολλή προθυμία μας είπε μεταξύ άλλων και τα εξής; «Το βράδυ του Αι-Γιαννιού έλιωναν ένα κερί και το έριχναν μέσα στο πηγάδι. Μετά έβαζαν πάνω από το πηγάδι ένα κόκκινο μαντήλι κι έναν καθρέφτη κι έτσι έβλεπαν το μέλλον τους. Επίσης έπαιρναν φύλλα από μια συκιά και μελετούσαν το παλικάρι / την κοπέλα που αγαπούσαν. Αν το φύλλο της συκιάς άνοιγε, τότε θα παντρευόντουσαν κι αν μαράζωνε, δε θα παντρευόντουσαν. Το έθιμο αυτό είχε δυο σκοπούς: 1)τη μαντεία, καθώς τα στιχάκια λειτουργούσαν σαν χρησμός για το μέλλον και 2) την είσοδο των νέων στη ζωή του ενήλικα, μέσα από κοινωνικές διαδικασίες (αυτό σήμερα το έχει αναλάβει η τηλεόραση!). Σήμερα το έθιμο έχει εξασθενήσει και οι νεαρές ηλικίες δε το γνωρίζουν σχεδόν καθόλου. Γίνονται προσπάθειες αναβίωσης μέσω του Δήμου ή μέσω διάφορων συλλόγων».
(Τη συνέντευξη πήραν οι μαθήτριες Μοίρου Κατερίνα, Παναγιώτου Καλλιόπη και Μικέ Βαρβάρα)
Το νερό παίζει βασικό ρόλο σε πολλές κοινωνικές εκδηλώσεις της σκυριανής ζωής. Έτσι, παρακολουθώντας ένα σκυριανό γάμο πριν μερικά χρόνια, θα βλέπαμε (σύμφωνα με τις μαρτυρίες που διασώζονται στο βιβλίο της Νίκης Πέρδικα) τα συγγενικά κορίτσια και τις φιλενάδες της νύφης να πηγαίνουν δυο βδομάδες πριν το γάμο στον ποταμό, για να πλύνουν και να στεγνώσουν τα μαλλιά με τα οποία θα γεμίσουν τα νυφικά στρώματα, ενώ το βράδυ της παραμονής του γάμου φέρνανε από το Σ’λήνα, το νερό για το γάμο μέσα σε καινούριες ολοπλούμιστες στάμνες. Την Τετάρτη, μετά την ημέρα του γάμου, όλες οι γυναίκες πήγαιναν στον ποταμό να πλύνουν τα ψωμομάντηλα που λερώθηκαν από τα τραπέζια του γάμου. Αργά το δειλινό, κατέβαιναν οι άντρες με τη λύρα, τις έπαιρναν και γύριζαν στο χωριό τραγουδώντας, πήγαιναν στο σπίτι και στήνανε χορό και γλεντούσαν όλη νύχτα. Αξίζει εδώ να δούμε ένα δημοτικό τραγούδι, πόσο όμορφα βάζει το νερό να συνοδεύει τη νύφη στις ετοιμασίες της για το γάμο:
«Η νύφη όταν εκίνησαν εις το λουτρόν να πάει,
οι δρόμοι ρόδα γιόμισαν, τα μονοπάτια μόσκο.
Γ-η πάπια πάει το νερό κ’ η χήνα το σαπούνι,
κ’ η πέρδικα γ’ η πλουμιστή πάει τα λουτρικά της,
κ’ οι γούρνες τα ροδόσταμνα για να λουστεί γ-η νύφη,
κ’ ο σταυραϊτός το κρύο νερό να μη λιγοθυμήσει»
Στα βαφτίσια ενός παιδιού, πάλι το νερό είναι το κυρίαρχο στοιχείο και στη Σκύρο εθεωρείτο καλό το να βαφτίσει κανείς πολλά παιδιά, γιατί θα έτρεχαν ως βρύση τα καλά μέσα στο σπίτι. Όμως, και πριν τη βάφτιση, όταν το μωρό ήταν τριών ημερών νεογέννητο, γινόταν ειδική τελετή λουσίματος του μωρού. Το λούσιμο το αναλάμβανε η μαμή και το καθάριζε από το αλάτι με το οποίο είχαν αλείψει το βρέφος αμέσως μετά τον τοκετό.
Μην ξεχνάμε επίσης τη χρήση του νερού και ως μέσο για ξεβάσκαμα, ενώ πολλές είναι οι ιστορίες που τοποθετούν τις νεράιδες και τα ξωτικά δίπλα σε ποτάμια και πηγές.
Μια σχετική ιστορία αναφέρει τα εξής: μια ομάδα κυνηγών ξαφνικά άκουσε πολύ θόρυβο (βιολιά, τρομπέτες, λαούτα, φλογερές…) κι εμφανίστηκαν μπροστά τους νεράιδες οι οποίες χόρευαν. Όμως δε μπορούσαν όλοι να τις αντικρίσουν καθαρά, παρά κάποιοι αλαφροΐσκιωτοι που μπορούν και βλέπουν τα αερικά. Δεν επιτρέπεται να τις παρατηρεί κάποιος για πολλή ώρα, διότι θα τον κυνηγήσουνε και θα τον κλείσουν σε μια σπηλιά μέχρι να πεθάνει Συνήθως τις συναντά κανένας στη Νεραϊδόβρυση, όπου λούζονται και χτενίζουν τα χρυσά τους μαλλιά.
Η περιβαλλοντική μας ομάδα επισκέφθηκε μια τέτοια πηγή, που θεωρείται σύμφωνα με τους Σκυριανούς τόπος όπου κατοικούσαν νεράιδες. Στην πηγή Νήφι συναντήσαμε τον κύριο Μανώλη και την κυρία Αλεξάνδρα, που πρόθυμα μας μίλησαν για την προέλευση της ονομασίας της πηγής, αλλά και για το θρύλο που τη συνοδεύει: «Πρώτη εκδοχή για το όνομά της, είναι ότι γύρω από την πηγή φύτρωναν πολλές πικροδάφνες και το τοπίο, τόσο όμορφο, έμοιαζε σα στολισμένη νύφη. Μια δεύτερη ιστορία αναφέρει, ότι ένας σφουγγαράς από την Κάλυμνο έκλεψε την κοπέλα που αγαπούσε από τον πατέρα της κι ήρθαν στην Σκύρο, στην περιοχή της πηγής όπου υπήρχε μια εκκλησία, για να παντρευτούν. Οι συγγενείς της κοπέλας ψάχνοντάς την έλεγαν «πού είναι η νύφη, πού είναι η νύφη;» και έτσι ονομάστηκε αυτή η περιοχή Νήφι.
Στην περιοχή όμως αυτή, λένε ότι παλιά υπήρχε ένα αγόρι που ήταν βοσκός και το άρπαξαν οι νεράιδες κάποια μέρα που πήγε να πιει νερό. Το παιδί ζούσε έκτοτε εγκαταλειμμένο στο βουνό σε άγρια κατάσταση, χωρίς να πλησιάζει άνθρωπο. Οι κάτοικοι του νησιού ξεκίνησαν μια μέρα με την εικόνα του Αι – Γιώργη για να βρουν το παιδί, και να ξορκίσουν το κακό…».
Μια άλλη εκδοχή τέλος, συνδέει τη δροσερή πηγή με τις αρχαίες Νύμφες.
Μαρτυρίες έχουμε και για μια ακόμη πηγή, την πηγή της Αναβάλ’σας, από την κυρία Μαρία Ευγενικού, που μίλησε στην ομάδα μας μεταφέροντάς μας για λίγο στο παρελθόν: «Το πρώτο νερό στη Σκύρο εμφανίστηκε στον Παλιοσλήνα κι έχει τις πηγές του στο βουνό Δίρφυ της Ευβοίας. Περνά υπόγεια από τη θάλασσα και καταλήγει στην πηγή της Αναβάλ΄σας… Δίπλα υπήρχε άλλη πηγή παλαιότερη, όπου οι Σκυριανοί έπαιρναν νερό για τα περιβόλια τους και για οικιακή χρήση. Στην Αναβάλ΄σα επίσης, σε μια μικρή δεξαμενή, έπλεναν τις υφαντές κουβέρτες».
Αξίζει να γίνει μια μικρή αναφορά και στο πιο αγαπημένο ίσως ξωκλήσι των Σκυριανών, στον Άγιο Αρτέμη, που είναι χτισμένο σε μια σπηλιά σε υψόμετρο 370μ. στο βόρειο μέρος του νησιού. Εκεί λοιπόν υπάρχει «πηγάδι», όπως το λένε στη Σκύρο, με άγνωστες διαστάσεις και που το νερό είναι πεντακάθαρο και καλό, γιατί ασφαλώς ανανεώνεται διαρκώς, πράγμα που σημαίνει ότι θα υπάρχει παροχή και έξοδος του νερού.
Τέλος, σε πολλές λαϊκές φράσεις συναντάμε τη λέξη «νερό»:
«Το νερο κοιμάται, η οχτρός δε γκοιμάται» (= ο εχθρός παραμονεύει)
«Έβαλε το νερά στ’ αυλάτσι» (= έστρωσε η δουλειά)
«Κ’ βαλά νερό με το δρεμόνι» (= ματαιοπονεί)
«Μ’ φέρνει από εκατό βρύσες νερό» (= μου φέρνει πολλές δουλειές)
«Έκανε μια τρύπα στο νερό» (= απέτυχε).
Για να πάνε στη βρύση για νερό κουβαλούσαν τις στάμνες, ενώ γα τα μικρά παιδιά υπήρχε μια μικρή πήλινη στάμνα, ο «κρυολόγος», όπως λεγόταν και το νερό του ήταν πιο φρέσκο, επειδή ήταν λίγο και τα παιδιά πήγαιναν συχνά στη βρύση για να το γεμίσουν. Το φυσικό ψυγείο του σπιτιού, όπου διατηρούσαν το νερό δροσερό, ήταν ο «σταμνοστάτης», μια γωνιακή κατασκευή σε ένα δροσερό μέρος του σπιτιού. Η στάμνα ακουμπούσε πάνω σε κλαδιά από θυμάρι και για να μη σπάει, αλλά και για ν’ αρωματίζεται ελαφρά το νερό που περιείχε. Υπήρχε επίσης και η προκατάληψη να μην κάθεται κάποιο παιδί κάτω από το σταμνοστάτη, γιατί δε θα ψήλωνε.
ΤΟ ΝΕΡΟ ΣΤΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ
Η Σκύρος, είναι ένα νησί που έχει συνδέσει το όνομά του με τη Θέτιδα, τη μητέρα του Αχιλλέα, η οποία ήταν μια από τις Νηρηίδες, τις θαλάσσιες θεές που είχαν την έδρα τους στα βάθη της θάλασσας.
Με τα νερά των πηγών ωστόσο, των ποταμών και των λιμνών, συνδέονταν οι Ναϊάδες, οι νύμφες που έδιναν, σύμφωνα με τη μυθολογία, υγρασία στους αγρούς κι εξασφάλιζαν τη σοδειά της γης. Όλες ήταν όμορφες, πάντα νέες, αλλά όχι αθάνατες, γιατί πέθαιναν όταν στέρευε η πηγή τους.
Δυο αναφορές μας είναι γνωστές από την ελληνική μυθολογία:
1) Η Κασταλία πηγή στους Δελφούς, από της οποίας τα νερά όποιος έπινε, γινόταν ποιητής ή μάντης και 2) Η λίμνη Στυξ, στα ιερά νερά της οποίας η Θέτιδα βύθισε το γιο της τον Αχιλλέα για να τον κάνει άτρωτο. Ο όρκος των θεών στα υποχθόνια νερά της ήταν ο ιερότερος: όποιος από τους θεούς τον παραβίαζε, θα έχανε την αθανασία.
Η αναφορά μας στο χώρο του μύθου, θα κλείσει με το θεό Ποσειδώνα, που εξουσίαζε τις θάλασσες, τα ποτάμια, τις λίμνες και τις πηγές. Στη διαμάχη του με τη θεά Αθηνά για την εξασφάλιση της προστασίας της πόλης των Αθηνών, προσέφερε δυο αγαθά στους Αθηναίους, το άλογο και το νερό, όμως εκείνοι προτίμησαν την ιερή ελιά της Αθηνάς.
ΤΟ ΝΕΡΟ ΩΣ ΦΥΣΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ
Στο δεύτερο μέρος της εργασίας μας, θα δούμε το νερό περισσότερο ως φυσικό στοιχείο και λιγότερο ως στοιχείο της λαογραφίας ή της μυθολογίας.
Το νερό είναι μία ανόργανη ένωση δύο ατόμων υδρογόνου και ενός οξυγόνου. Είναι υγρό, άοσμο και άγευστο, με σημείο τήξης 0C και ζέσης 100C.Είναι βασικό συστατικό όλων των τροφίμων (ζωικής και φυτικής προέλευσης).Πηγές που αναβλύζει το νερό λέγονται «ιαματικές πηγές» και πηγές όπου έχει μεγαλύτερη θερμοκρασία από αυτή του τοπίου, λέγονται «θερμές πηγές».
Στην περιοχή της ΕΥΒΟΙΑΣ, ονομαστές ήταν οι ιαματικές πηγές της Αιδηψού ήδη από τα πανάρχαια χρόνια, σύμφωνα με μαρτυρία του Πλούταρχου. Κατά την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας έμεινε για αρκετό διάστημα στη λουτρόπολη αυτή ο Ρωμαίος κατακτητής Σύλλας, προκειμένου να αντιμετωπίσει προβλήματα με την υγεία του.
Το 72% του οργανισμού μας αποτελείται από νερό, ενώ χωρίς νερό δεν αντέχει κανένας για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ως πηγή ενέργειας, το νερό χρησιμοποιήθηκε από πολύ νωρίς. Όπως για παράδειγμα, στη λειτουργία των νερόμυλων που εξασφάλιζαν το άλεσμα του σιταριού, του κριθαριού, του καλαμποκιού για την αρτοποίηση και τη διατροφή του πληθυσμού. Όπου υπήρχαν πλούσιες νερομάνες σε χαράδρες και σε ρεματιές, κτίστηκαν πλήθος νερόμυλοι που συνδέθηκαν με τραγούδια και θρύλους του Ελληνικού λαού.
ΠΗΓΑΔΙΑ
Πριν ανοίξουν ένα πηγάδι, προσπαθούν να ανιχνεύσουν που υπάρχει νερό. Στη Σκύρο υπάρχει η παράδοση των ραβδοσκόπων, οι οποίοι με τη βοήθεια ενός χάλκινου σύρματος, έχουν το χάρισμα (ένα ακόμη μυστικό της φύσης!) να εντοπίζουν το νερό. Κρατώντας το σύρμα, στο οποίο δίνουν ένα συγκεκριμένο σχήμα, προχωρούν στο σημείο που ψάχνουν και όταν αυτό αρχίζει να περιστρέφεται, συμπεραίνουν ότι εκεί υπάρχει νερό.
Αρχίζει το σκάψιμο, βγάζοντας το χώμα με ένα ζεμπίλι. Όταν βρεθεί το νερό (μπορεί και σε βάθος 15 μέτρα!) ρίχνουν πέτρες στο βάθος για να σταθεροποιήσουν το χώμα και κατόπιν χτίζουν γύρω-γύρω το πηγάδι με πέτρα. Το τοίχωμα αυτό το άλειφαν με ιώδιο για τα διάφορα μικρόβια. Άφηναν το πηγάδι να γεμίσει και έριχναν ένα κομμάτι ασβέστη για να μην πιάσει το νερό σκουλήκια, βατράχια και κοψαντερίτες. Στην επιφάνεια του χωραφιού έφτιαχναν μία κατασκευή από μπετόν, όπου έβαζαν το μάγκανο και κρεμούσαν έναν κουβά.
ΣΤΕΡΝΕΣ
Διέθεταν όλα τα σπίτια στη Χώρα, ώστε να μαζεύουν το νερό της βροχής για τη λάτρα του σπιτιού (πλύσιμο σκευών, ρούχων κ.λ.π.).
ΕΡΓΑ ΥΔΡΕΥΣΕΩΣ
Ένας πόθος πολλών γενεών της Σκύρου είναι η ύδρευση, η οποία αποπερατώθηκε πριν από πολλά χρόνια, μετά από ένα πολυδάπανο τεχνικό έργο, το οποίο η δημοτική αρχή με δικαιολογημένη υπερηφάνεια προσφέρει στο λαό της Σκύρου.
Η υδροδότηση είναι το μεγαλύτερο τεχνικό έργο στο νησί μας μέχρι και σήμερα. Αυτό το έργο μελετήθηκε προπολεμικά, με πρωτοβουλία της τότε κοινότητας της Σκύρου από ειδικούς υδρολόγους. Μετά από πολλές έρευνες και συσκέψεις αποφασίστηκε, ως προσφορότερος τρόπος της προβληματικής υδρεύσεως του νησιού, η ανύψωση άφθονου και σε άριστη ποιότητα πόσιμου νερού από υδραυλικά συστήματα, που θα λειτουργούν αυτόματα κατά την πτώση του νερού της πηγής Αναβάλλουσας. Η αρχή της εκτέλεσης αυτού του έργου έγινε με τη μεταφορά ορισμένων υλικών και των χαλυβδοσωλήνων στη Σκύρο, με αξία 300.000 δρχ. τότε. Το συγκεκριμένο έργο, όπως και πολλά άλλα, είχαν διακοπεί κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου.
Μεταπολεμικά όμως, το ζήτημα ανακινήθηκε κατά το Α΄ συνέδριο της Σκύρου το 1947 και προωθήθηκε παρά την κοινοτική αρχή, με την ίδρυση ερανικής επιτροπής υδρεύσεως, από επίλεκτους συμπολίτες μας στην Αθήνα το 1948. Ένας συμπολίτης μας, ο κος Παναγιώτου, που τότε είχε εγκατασταθεί στην Αμερική, ως πρώτη δόση για το έργο της ύδρευσης πρόσφερε το ποσό των 6.250 δολαρίων (1949-1951).
Το έργο επίσης, ενισχύθηκε μέσω του προγράμματος «Πρόνοια-Εργασία» με 100.000.000 δρχ. και από την πολύτιμη εργασία των κατοίκων της Σκύρου, αξίας 95.000.000 δρχ. Ο δήμος Σκύρου, από το Μάιο του 1951, μέχρι και κάποια χρονολογία, διέθεσε το συνολικό ποσό των 3.000.000 δρχ. για την αποπεράτωση του συνολικού έργου και ειδικότερα για την κατασκευή των εξής έργων: κατασκευή φρεατίων και θαλάμου κριών, τοποθέτηση μεγάλης υδατοδεξαμενής με υψόμετρο 93m εντός της χώρας, προμήθεια και τοποθέτηση 12 αυτόματων κρηνών σε κεντρικά σημεία της πόλης και τέλος της υδρομάστευσης της πηγής Αναβάλλουσας.
Η ολική δαπάνη του έργου, αν συνυπολογιστεί βεβαίως και η αξία των προπολεμικών εξασφαλισθέντων σωλήνων, ως και η οικονομική συμβολή της προηγούμενης τότε κοινοτικής αρχής, ανήλθε κατά προσέγγιση στα 920.000.000 δρχ. Το έργο, μετά από ενθουσιώδεις εκδηλώσεις του σκυριανού λαού και των προσκεκλημένων, εγκαινιάσθηκε στις 17/10/54. Μετά από αυτό το μεγάλο τεχνικό έργο, η τότε δημοτική αρχή δραστηριοποιήθηκε για την επισκευή υδραγωγείου και των αγροτικών κρηνών, επίσης και την κατασκευή υδατοδεξαμενής στο βουνό.
Οι πληροφορίες αυτές αντλήθηκαν από το βιβλίο «Περιληπτικός απολογισμός των συντελεσθέντων εις Σκύρον δημοτικών έργων κατά τα έτη 1951-1954», έκθεση του δημάρχου Σκύρου κου Γεωργίου Ν. Λάμπρου.
ΥΔΡΟΔΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΣΚΥΡΟΥ
Το νερό μπορούμε να το βρούμε και σε πολλές γεωτρήσεις. Στο νησί μας έχουμε και το ένα και το άλλο. Το νησί καλύπτεται από την πηγή Αναβάλλουσα. Το νερό της συγκεκριμένης πηγής, το οποίο ρέει με φυσική ροή, μεταφέρεται στις δεξαμενές στην τοποθεσία «Παλιαμπελάς» και από εκεί μεταφέρεται με μοτέρ σε δεξαμενή που ονομάζεται «Καραλή» και την τροφοδοτεί. Η κεντρική αυτή δεξαμενή βρίσκεται σε ένα υψόμετρο περίπου ογδόντα μέτρων. Από εκεί πάλι, το νερό με φυσική ροή καλύπτει τα περισσότερα τμήματα του νησιού μας (Χώρα, Καλικρί, Καλαμίτσα, Αχερούνες, Λιναριά).
Μια επιπλέον δεξαμενή υπάρχει κοντά στη Μονή Αγίου Γεωργίου, που τροφοδοτεί με νερό τα σπίτια που βρίσκονται γύρω από τον άγιο για την περιοχή Γυρίσματα – Μώλος.
Υπάρχει ακόμα μια δεξαμενή, που βρίσκεται στην τοποθεσία Μαύρικας. Η συγκεκριμένη αυτή δεξαμενή τροφοδοτείται από την κεντρική δεξαμενή του νησιού, που βρίσκεται στην τοποθεσία Παλιαμπελάς.
Υπάρχουν ακόμα γεωτρήσεις που λειτουργούν σε ώρα έκτακτης ανάγκης, για παράδειγμα σε περίπτωση κάποιας βλάβης. Οι γεωτρήσεις συνολικά είναι τέσσερις: οι δυο βρίσκονται στην τοποθεσία Μελικαρί (Κάμπος) και οι άλλες δυο βρίσκονται στην τοποθεσία Ασπούς. Μελλοντικά υπάρχει πρόθεση να εκμεταλλευτούμε και άλλες πηγές, για παράδειγμα την πηγή στο μέρος Νυφάτσι, που από πληροφορίες που αντλήσαμε, είναι έργο που βρίσκεται στο τελευταίο στάδιο της ολοκλήρωσής του και βρίσκεται στην περιοχή Φλέα. (Καλικρί). Πηγές ακόμα υπάρχουν στην τοποθεσία Χθούνια και Νήφι.
Ακόμα, πρόθεση υπάρχει να κατασκευαστεί φράγμα στην περιοχή Φερεκάμπος, που θα αποθηκεύει μεγάλες ποσότητες νερού που θα μπορούμε να τις χρησιμοποιούμε, είτε για ύδρευση, είτε για άντληση, είτε ως μορφή ενέργειας (κίνηση). Τέλος, το φράγμα θα χρησιμοποιηθεί για άρδευση (Κάμπου, Καλικρί, Καλαμίτσα).
ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΑ ΣΚΥΡΟΥ
Σχεδόν όλες οι πηγές του νησιού, χαρακτηρίζονται ως πηγές επαφής και βρίσκονται στα σημεία επαφής των ασβεστολίθων και των υποκειμένων σχιστολιθικών σχηματισμών. Χαρακτηριστικές πηγές τέτοιου τύπου είναι η Αναβάλλουσα, το Νυφάκι και το Νήφι, καθώς και όλη η σειρά των πηγών από το Αχίλλι μέχρι την Καλαμίτσα και τον Άγιο Μάμαντα. Η Αναβάλλουσα είναι η σημαντικότερη πηγή του νησιού. Η αυξημένη παροχή της οφείλεται στην παρουσία τεκτονικών ρηγμάτων, μέσα στα οποία κυκλοφορεί μεγάλη ποσότητα νερού.Φρεάτιοι υδροφόροι ορίζοντες σχηματίζονται στα βόρεια του κάμπου Τραχύ και στις περιοχές Ασπούς-Αχερούνες και Αχίλλι-Καλαμίτσα. Οι υδροφόροι αυτοί ορίζοντες που εμφανίζονται σε βάθος 4-8m, τροφοδοτούνται με νερά από τούς παρακείμενους ορεινούς όγκους, μέσα στους οποίους κατεισδύουν αυτά από τη βροχή.
ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΚΑΘΑΡΙΣΜΟΣ ΚΑΜΠΟΥ-ΧΩΡΙΟΥ
Ο βιολογικός καθαρισμός ξεκίνησε το 1999 και για να ολοκληρωθεί θα εξαρτηθεί από τη χρηματοδότηση, διότι έχει ενταχθεί σε ένα πρόγραμμα βάσει του οποίου κάθε χρόνο αποταμιεύεται ένα ορισμένο ποσό και τότε ο εργολάβος κάνει τις ανάλογες εργασίες που αντιστοιχούν στο ποσό. Ο βιολογικός καθαρισμός καλύπτει περίπου 10 στρέμματα, για να εξυπηρετεί το μέγιστο αριθμό κατοίκων το καλοκαίρι, που φτάνουν 15.000 κόσμο.
Η συγκεκριμένη τοποθεσία που επιλέχτηκε για να κατασκευασθεί ο βιολογικός καθαρισμός, είναι ό,τι βρίσκεται δίπλα στη θάλασσα και δεν κατοικείται. Επίσης, κρίθηκε ότι αυτό το σημείο θα διευκόλυνε το αποχετευτικό σύστημα του χωριού και του κάμπου. Επιπλέον, πρέπει να αναφέρουμε ότι το σημείο αυτό επιλέχτηκε από τη συνθετότερη άποψη μιας επιτροπής, που την αποτελούσαν μηχανικοί της νομαρχίας και εκπρόσωποι από το δήμο.
Από τη μελέτη που έχει γίνει μέχρι στιγμής, λένε ότι θα υπάρχει υποθαλάσσιος αγωγός και το νερό θα χύνεται περίπου στα 350m μακριά από τον βιολογικό καθαρισμό. Αργότερα προβλέπεται να πέσουν τα λύματα στους αγωγούς. Ο πρώτος βρίσκεται στην περιοχή Μετόχι και ο άλλος στην περιοχή Μπάσαλε. Αφού γεμίζουν οι αγωγοί, με βαρύτητα μεταφέρονται τα λύματα σε 2 δεξαμενές με μοτέρ και στη συνέχεια στο βιολογικό καθαρισμό.
Στο βιολογικό έχουν φτιαχτεί τα κτίρια και υπολείπεται ακόμη ο ηλεκτρολογικός μηχανισμός, η κατασκευή του υποθαλάσσιου αγωγού, ο χημικός εξοπλισμός, η σύνδεση με τη Δ.Ε.Η και η αποκατάσταση ζημιών στους κεντρικούς αποχετευτικούς αγωγούς λόγω παλαιότητας.
Το έργο του βιολογικού το συγχρηματοδοτούνε η Ευρωπαϊκή Ένωση και το Ευρωπαϊκό κράτος, αλλά από τις πληροφορίες που πήραμε από το μηχανικό του βιολογικού καθαρισμού, μας είπε ότι επίσης τον χρηματοδοτεί και το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας.Το έτος 2004, ο εγκεκριμένος προϋπολογισμός του έργου που έγινε ήταν 3.252.701 Euro, δηλαδή προστέθηκαν 1.491.879Euro.
Ο βιολογικός είναι ένα έργο που το 2004, διανύει το 8ο έτος της υλοποίησής του.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Το νερό μας έδωσε την αφορμή να ταξιδέψουμε όχι σε θαλασσινά μονοπάτια, αλλά σε μονοπάτια που οδηγούν σε πηγές με γάργαρα νερά, σε ρεματιές που συχνάζουν νεράιδες και ακούγεται ο θόρυβος από κάποιο νερόμυλο, σε ποτάμια που χορταίνουν τη διψασμένη γη, στο χώρο του μύθου και της πλούσιας ελληνικής λαϊκής παράδοσης.
Με αφορμή τις μελέτες για την υδροδότηση και το βιολογικό καθαρισμό, προβληματιστήκαμε σε θέματα που αφορούν την εξοικονόμηση αυτού του τόσο πολύτιμου για τη ζωή μας αγαθού και την προστασία του περιβάλλοντος. Μας δόθηκε η ευκαιρία να εκτιμήσουμε το γεγονός ότι το νερό υπάρχει πια μέσα σε κάθε σπίτι και έχουμε απαλλαγεί από την επίπονη κατά το παρελθόν (αλλά και γραφική ομολογουμένως) διαδικασία μεταφοράς του σε κάθε νοικοκυριό.
Και αφού ξεκινήσαμε την εργασία μας με ένα Άγιο της Θρησκείας μας, τον Αϊ-Γιώργη, κλείνουμε με έναν ακόμη Άγιο που έχει συνδεθεί το όνομά του με το νερό και δεν είναι άλλος από τον Αϊ-Γιάννη το Βαπτιστή. Σε αυτόν πήγαινε κόσμος πολύς από την Ιουδαία και από όλη την περιοχή του Ιορδάνη, για να βαπτιστεί στα νερά του ποταμού και να εξαγνιστεί από τις αμαρτίες του. Γενικότερα στη Θρησκεία μας, το νερό ως αγίασμα αποτελεί σύμβολο εσωτερικής καθαρότητας. Το συναντούμε στη βάπτιση των πιστών, στην ακολουθία του αγιασμού των υδάτων κατά την εορτή των Φώτων και στη γιορτή της υψώσεως του Τιμίου Σταυρού. Αγιάσματα ονομάζονται οι χώροι όπου ανάβλυσε με θαυματουργικό τρόπο νερό, με αφορμή την εύρεση μιας ιερής Εικόνας.
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Ως περιβαλλοντική ομάδα του Γυμνασίου – Λυκείου Σκύρου, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε το Δήμο Σκύρου για την αμέριστη συμπαράστασή του στην προσπάθειά μας και συγκεκριμένα την κυρία Ξανθούλη Έλσα, την κυρία Φτούλη Άννα και την οικογένειά της, την κυρία Μανδηλαρά Μερσύνη και τον κύριο Δημ. Γεννηματά, μηχανολόγο μηχανικό, τον κύριο Νίκο Κρητικό, γεωπόνο, την κυρία Κουκοβίνου Ελένη και βεβαίως το Δήμαρχο Σκύρου, κύριο Μιλτιάδη Χατζηγιαννάκη, για τις αρχικές κατευθύνσεις που μας έδωσε πριν ξεκινήσει η εργασία μας. Ευχαριστούμε θερμά τους κατοίκους της Σκύρου που στάθηκαν δίπλα μας και μας μίλησαν για τις συνήθειες του παρελθόντος στον τόπο τους.
Τέλος, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε για τη βοήθεια που μας προσέφερε στη βιβλιογραφική μας έρευνα, το Γυμνασιάρχη κύριο Ιωάννη Βογιατζή, καθώς και τους καθηγητές του συλλόγου Γυμνασίου – Λυκείου, που μας προσέφεραν κάποιες ιδέες πάνω στο θέμα που μας ενδιέφερε. Πολύτιμη ήταν η προσφορά του κ. Κατσάρα Αλέξανδρου, στην τελική επεξεργασία και παρουσίαση του υλικού που συγκεντρώθηκε.
Η περιβαλλοντική ομάδα:
1. ΜΠΟΝΑΤΣΟΥ ΚΑΛΛΙΟΠΗ
2. ΜΠΟΝΑΤΣΟΥ ΙΩΑΝΝΑ
3. ΜΙΧΕΛΗ ΛΟΥΪΖΑ
4. ΠΑΝΤΕΛΗ ΚΑΤΕΡΙΝΑ
5. ΜΑΥΡΙΚΟΣ ΤΖΑΝΟΣ
6. ΚΑΤΣΑΡΕΛΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ
7. ΤΡΑΧΑΝΑΣ ΑΛΕΞΗΣ
8. ΓΕΡΑΝΤΩΝΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ
9. ΛΕΚΚΑ ΓΕΩΡΓΙΑ
10. ΛΕΩΝΙΔΑΚΗΣ ΣΤΑΜΑΤΗΣ
11. ΟΡΦΑΝΟΥ ΔΗΜΗΤΡΑ
12. ΜΑΥΡΙΚΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ
13. ΦΕΡΓΑΔΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ
14. ΠΑΝΤΑΖΗΣ ΝΙΚΟΣ
15. ΠΕΡΓΑΜΑΛΗ ΙΩΑΝΝΑ
16. ΒΟΥΓΙΟΥΚΑ ΚΥΒΕΛΗ
17. ΜΙΚΕ ΒΑΡΒΑΡΑ
18. ΜΟΙΡΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ
19. ΕΥΓΕΝΙΚΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ
20. ΖΕΡΒΟΥΛΗ ΜΑΡΙΑΝΝΑ
21. ΚΑΡΑΜΠΙΝΗ ΕΡΣΑ
22. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΚΑΛΛΙΟΠΗ
23. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΞΑΝΘΟΣ
24. ΧΟΝΔΡΟΓΙΑΝΝΟΣ ΣΤΑΜΑΤΗΣ
25. ΠΑΝΤΕΛΗ ΜΑΡΙΑ
26. ΜΙΚΕ ΚΩΝ\ΝΑ
27. ΚΑΡΑΜΠΙΝΗΣ ΝΙΚΟΣ
28. ΜΑΝΩΛΑΚΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ
29. ΤΡΑΧΑΝΑΣ ΚΩΝ/ΝΟΣ
30. ΣΟΥΛΙΩΤΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ
31. ΚΑΛΗΜΕΡΗΣ ΝΙΚΟΣ
32. ΜΠΑΛΤΑΤΖΑΝΗ ΕΥΑΝΘΙΑ
33. ΛΥΚΟΥ ΕΛΕΝΗ
34. ΜΑΥΡΙΚΟΣ ΟΔΥΣΣΕΑΣ
35. ΞΑΝΘΟΥΛΗ ΜΥΡΣΙΝΗ
36. ΒΑΡΣΑΜΟΥ ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ
37. ΚΑΡΑΜΠΙΝΗ ΕΙΡΗΝΗ
ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ
ΠΑΠΑΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ (ΠΕ 2)
ΝΤΟΡΤΖΑΚΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ (ΠΕ 2)
ΝΤΙΝΟΣ ΘΩΜΑΣ (ΠΕ 4)
ΒΑΡΣΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ (ΠΕ 3)