Μελέτη Μάνου Φαλτάιτς
Τα κεντήματα μαζί με τα ξυλόγλυπτα αποτελούν τους κυριότερους κλάδους της Σκυριανής χειροτεχνίας που, από την περίοδο ακόμα του μεσοπολέμου χάρη στις επιστημονικές έρευνες και τα διάφορα δημοσιεύματα Ελλήνων και ξένων λαογράφων και δημοσιογράφων, έγιναν όχι μόνο πανελλήνια αλλά και παγκόσμια γνωστά.
Πολύ περισσότερο τα μεταπολεμικά χρόνια, τα μοτίβα των Σκυριανών κεντημάτων γνώρισαν μεγάλη φήμη. Χρησιμοποιήθηκαν ευρύτατα από τους διακοσμητές και διαφημιστές και μπήκαν παντού, σα σήματα προϊόντων, σε πινακίδες μαγαζιών, σε εξώφυλλα βιβλίων, σε φακέλους δίσκων μουσικής, σε πιάτα και άλλα κεραμικά κ.λ.π. όχι μόνο για λόγους διακοσμητικούς αλλά και σα σύμβολο της ποιότητας των διαφημιζομένων και του λεπτού τους γούστου.
Η κεντητική παράδοση των Σκυριανών χάνεται στους αιώνες. Στο νησί σώζονται ακόμα, αν και λιγοστά, κεντήματα πολύ παλαιά που ανάγονται στους Βυζαντινούς χρόνους. Πρόκειται για ένα ξεχωριστό είδος κεντήματος που κοσμούσε τα νεκροπαπλώματα των Σκυριανών αρχόντων. Δεσπόζουν σ’ αυτά οι δικέφαλοι αετοί και το πορφυρό χρώμα.
Οι περιηγητές που πέρασαν απ’ τη Σκύρο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και έγραψαν γι’ αυτή, αναφέρονταν με θαυμασμό στα κεντήματα που έκαναν οι Σκυριανές κοπέλες.
Η χρονολόγηση, όμως, των περισσότερων κεντημάτων που σώζονται δεν είναι εύκολη επειδή δε συνηθιζόταν να μπαίνει η χρονολογία του πότε έγιναν. Αυτό ίσως να γινόταν και σκόπιμα γιατί στη Σκύρο κατ’ εξοχήν εκτιμούν τα “παλαιά”. Η ποιότητα δεν είναι αρκετή για να προσδώσει μεγάλη αξία σ’ ένα έργο τέχνης. Απαραίτητο στοιχείο είναι και η αρχαιότητά του. Ο χρόνος που βρίσκεται πίσω από κάθε αντικείμενο αυξάνει την αξία του και την πολλαπλασιάζει προς όφελος του κατόχου. Η κατοχή των “παλαιών” είναι δείγμα αρχοντιάς και καλής καταγωγής. Γι’ αυτό οι Σκυριανές προσπαθούν να κάνουν τα κεντήματά τους να φαίνονται όσο το δυνατόν πιο παλαιά. Κεντούν και τώρα, αποκλειστικά αρχαία σχέδια και προσπαθούν το πανί του κεντήματος να μην είναι νέο.
Ανασκαλεύουν τη μητρική κασέλα όπου θα βρουν κάποιο κομμάτι κατάλληλο, παλιό, λινό πανί. Αν δε βρουν “αρχαίο” πανί θα βάψουν το νέο με τσάι ή κρεμμυδόφυλλα για να πάρει κάποια απόχρωση αρχαιότητας. Και τα χρώματα των μεταξωνημάτων θα τα διαλέξουν απαλά όχι χτυπητά ώστε να υπενθυμίζουν τη μαλακιά ωχρότητα των αρχαίων.
Ακόμα και στα σχέδια δε θα νεωτερίσουν. Μπορεί να κάνουν συνδυασμούς περισσότερων παλαιών σχεδίων για να δημιουργήσουν κάτι το δικό τους, πρωτότυπο.
Η μη χρονολόγηση των κεντημάτων και η σκόπιμη “παλαιοποίησή” τους με τη χρησιμοποίηση παλαιών υλικών και σχεδίων κάνουν πολύ δύσκολο ή και αδύνατο τον ακριβή προσδιορισμό του χρόνου που κατασκευάστηκε το κέντημα.
ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΣΚΥΡΙΑΝΗΣ ΚΕΝΤΗΤΙΚΗΣ
Τα Σκυριανά κεντήματα χωρίζονται σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα με την τεχνική της βελονιάς, τα χρώματα και την ύλη της κλωστής, τα διακοσμητικά θέματα, τη χρήση και τον προορισμό τους.
Από την άποψη της βελονιάς χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες: στα ξομπλιαστά και στα γραφτά. Τα ξομπλιαστά δε γίνονται στο τελάρο. Κεντιούνται με διάφορες τεχνικές, γνωστές με τις ονομασίες σταυροβελονιά η ίση, η γαζωτή, η γαρτή, το ψαραγκάθι. Τα γραφτά κεντιούνται στο τελάρο με διάφορες βελονιές που το κάθε είδος έχει δική της ονομασία. Κυριότερες είναι η περαστή, η στρωματσένια, η αναχυτή, η νατουραλίσια, η τρυπητή, η απλή μουστοπητή, η διπλή μουστοπητή, η καγκελωτή, η μονή ή διπλή ψηφητή και η ασταχωτή (ή το στάχυ) που είναι η παλαιότερη και περισσότερο ενδιαφέρουσα βελονιά. Το “στάχυ” εξασφαλίζει κι από τις δύο όψεις το ίδιο καλή εκτέλεση και η τεχνική της είναι γνωστή τουλάχιστον από τους Βυζαντινούς χρόνους, όπως μας βεβαιώνουν τα Βυζαντινά και μεταβυζαντινά χρυσόπαστα κεντήματα που σώζονται στα μουσεία.
Από την άποψη του προορισμού ή της χρήσεως χωρίζονται στα κεντήματα με προορισμό το στόλισμα του σπιτιού και σ’ αυτά που γίνονται πάνω στις ανδρικές ή γυναικείες φορεσιές για τη διακόσμησή τους.
Στη πρώτη κατηγορία ανήκουν οι προσκεφαλάδες, οι “πάντες”, τα “στρωσίματα” και οι αρατζδέλες του όρκου, οι μαχραμάδες, τα σεντόνια.
Στη δεύτερη, οι αρατζδέλες των ανδρικών, τσοπάνικων πουκάμισων, οι “σκούτες” (τα κεντήματα του ποδόγυρου του καλού γυναικείου πουκάμισου), τα χρυσοκεντήματα των μανικιών των καλών γυναικείων πουκάμισων, τα κεντήματα της καλής γυναικείας ζώνης και των ειδικών υποδημάτων (κντόρες).
Τα κεντήματα της φορεσιάς τοποθετούνται πάντα σε ορισμένη θέση και έχουν δική τους τεχνική. Από χρωματική άποψη χωρίζονται στα ασπροκέντητα (στρωσίματα και αρατζδέλες), τα κοκκινοκέντητα με αποκλειστική χρήση του κόκκινου χρώματος, τα χρυσοκέντητα και τα πολύχρωμα.
Από την πλευρά της κλωστής χωρίζονται σ’ αυτά που γίνονται με μεταξοκλωστές και στα χρυσοκεντήματα με χρήση κλωστής από καθαρό μάλαμα ή χρυσοκλωστή.
Τέλος, άλλη διάκριση γίνεται ανάλογα με τα διακοσμητικά σχέδια που χωρίζονται στα γεωμετρικά σχήματα και στα γραφτά.
ΤΑ ΥΛΙΚΑ
Α’ Το πανί
Ξεχωριστή προσοχή δίνεται στο ύφασμα που θα γίνει το κέντημα. Αντίθετα από τις περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας (εκτός από την Ήπειρο και το Τρίκερι) που τα υφάσματα των κεντημάτων είναι χονδρά στη Σκύρο, όπως και στ’ άλλα νησιά, τα υφάσματα είναι λεπτά και ημιπολυτελή ή πολυτελή.
Β’ Οι κλωστές
Είναι από μετάξι που η παραγωγή του άκμαζε στη Σκύρο στο παρελθόν και από μάλαμα ή χρυσοκλωστή. Κάθε είδος κλωστής χρησιμοποιείται για συγκεκριμένη κατηγορία κεντημάτων.
Γ’ Τα χρώματα
Οι κλωστές του μεταξιού βάφονταν με διάφορα φυτά που εξασφάλιζαν μεγάλη ποικιλία χρωματικών αποχρώσεων και σταθερότητα που άντεξε πολύ στο χρόνο.
Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΩΝ ΣΚΥΡΙΑΝΩΝ ΚΕΝΤΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΠΗΓΗ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΔΙΑΚΟΣΜΗΤΙΚΩΝ ΤΟΥΣ ΜΟΤΙΒΩΝ
Η κεντητική της Σκύρου εξελίχθηκε σε μεγάλο βαθμό και παρουσιάζει χαρακτήρα τελείως διάφορο από τα κεντήματα των άλλων ελληνικών περιοχών γιατί, ενώ σ’ αυτά κυριαρχούν τα γεωμετρικά σχήματα, στα Σκυριανά υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός από σχέδια, φιγούρες και συνθέσεις με τελείως δική τους προσωπικότητα. Τα σχέδια αυτά, που βρίσκονται κυρίως στα γραφτά κεντήματα αλλά και στα χρυσοκέντητα και στις αρατζδέλες και στα κεντήματα με τη σταυροβελονιά, έχουν μεγάλη ποικιλία.
Η Σκυριανή διακοσμητική φαντασία δε σταματά σε κανένα όριο. Η αισθητική πρωτοτυπία εκφράστηκε με τη μίμηση της φύσης με υπερβολικό τρόπο τονίζοντας έτσι το σχεδιαζόμενο ή περιγραφόμενο θέμα.
Οι πηγές της έμπνευσης ήταν διάφορες. Μια μεγάλη κατηγορία τέτοιων πηγών ήταν οι παραστάσεις και τα μοτίβα από τα κεραμικά πιάτα, λαήνια, κιούπια κ.λ.π. και τα χάλκινα σκεύη (κυρίως σινιά) φερμένα κατά χιλιάδες από διάφορες χώρες στη Σκύρο που επί αιώνες ήταν συγκεντρωμένα ή φυλαγμένα ή στόλιζαν τα σπίτια της “Μεγάλης Στράτας”, της αρχοντικής κάστας της Σκύρου. Τα κεραμικά και χάλκινα αυτά διακοσμητικά σκεύη ήρθαν κυρίως από πειρατές στο νησί που από την αρχαιότητα ήταν ένα απ’ τα μεγαλύτερα κέντρα πειρατικής δράσης στο Αιγαίο.
Οι παραστάσεις και τα μοτίβα των κεραμικών και των χάλκινων μεταφέρονταν και στο κέντημα. Μοτίβα των σινιών είναι κυρίως τα κυπαρίσσια, οι πεντάλφα, τα αμύγδαλα, τα μοναστήρια και τα διάφορα γεωμετρικά σχήματα.
Αντίθετα από τα κεραμικά και χάλκινα, τα κεντήματα δε φαίνεται να επηρεάσθηκαν πολύ από τα μοτίβα της ξυλογλυπτικής και μέχρι σήμερα κανένας κλάδος δε δανείζεται σχέδια από τον άλλο.
Στη μεγάλη ποικιλία των μοτίβων συντέλεσαν επίσης λόγοι ιστορικοί και κοινωνικοί.
Από ιστορικής πλευράς βλέπουμε δύο μεγάλες κατηγορίες θεμάτων να είναι επηρεασμένες η μία απ’ την ανατολή και η άλλη απ’ τη δύση.
Τα μοτίβα με καθαρά Φράγκικα θέματα ή απλώς επηρεασμένα από τη δύση παριστάνουν κυρίως ιπποτικές σκηνές με κυρίαρχες μορφές καβαλάρηδων.
Άλλες από τις εικόνες αυτές διατήρησαν τη πιστότητα των αρχικών λεπτομερειών, άλλες διαφοροποιήθηκαν τόσο ώστε να είναι σχετικά δύσκολη η αναγωγή τους στην αρχική μορφή. Στη δεύτερη αυτή κατηγορία των μοτίβων βρίσκουμε, κυρίως, την αφομοιωτική δύναμη και τη δημιουργική παρουσία των Σκυριανών.
Από τη Φράγκικη επίδραση έμεινε και η ονομασία σε μια ομάδα από ανθρώπινες φιγούρες, τα “Φραγκάκια”. Υπάρχουν και συνθέσεις.
Σ’ ένα κέντημα βλέπουμε το κυνήγι του γερακιού και σ’ άλλο ένα σταυροφόρο καβάλα στ’ άλογό του να καλπάζει έχοντας μπροστά του ένα περίεργο, μεγαλόπρεπο πύργο-μοναστήρι που παριστάνει, προφανώς, το ναό του Αγίου Τάφου. Εννοείται ότι κι εδώ ο ιππότης μας κάθε άλλο παρά βλοσυρός και αλύγιστος παριστάνεται. Από παντού είναι κυκλωμένος με λουλούδια και κρατά σημαία που έχει πάρει τη θέση και αυτού του σπαθιού στο χέρι του.
Οι παραστάσεις αυτές πρέπει να είναι εμπνευσμένες από λαϊκές ζωγραφιές που έφτασαν με διάφορους τρόπους στο νησί από τη δύση ή από παραστάσεις κεραμικών.
Δυτικής προέλευσης είναι και πολλά μοτίβα με εραλδικά θηρία παρμένα από Φράγκικους θυρεούς. Από την ανατολή είναι, επίσης, εμπνευσμένα πολλά σχέδια. Τα περισσότερο αγαπητά στους Σκυριανούς και χαρακτηριστικά μοτίβα που έχουν ξεχωριστή ιστορική σημασία, είναι αυτά που απεικονίζουν πρόσωπα. Οι φιγούρες αυτές υποτίθεται πως παριστάνουν Τούρκους που έζησαν στο περιβάλλον του νησιού και η παρουσία τους υπήρξε έντονα αισθητή και σημαντική προκαλώντας με την αίγλη και το γόητρο του κατακτητή ανάμεικτα συναισθήματα φόβου και θαυμασμού στους κατοίκους του.
Κυρίαρχη φιγούρα αυτής της ομάδας (που περιλαμβάνει τα μπαγασάκια, τους ντερβισάδες, το σερασκέρη κ.α.) είναι ο καδής, ο Τούρκος ιεροδίκης που πολλές φορές ήταν ο κυριότερος εκπρόσωπος της τουρκικής εξουσίας στο νησί, κυβερνώντας και δικάζοντας. Τον παριστάνουν να απονέμει δικαιοσύνη και μερικές φορές βλέπουμε μονάχα κεφάλια που εκφράζουν τους δικαζόμενους.
ΑΛΛΑ ΔΙΑΚΟΣΜΗΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ
Εκτός απ’ τις ανθρώπινες φιγούρες συναντούμε μια μεγάλη ποικιλία διακοσμητικών θεμάτων. Κυριότερες ομάδες είναι:
α) Τα ανθρωπόμορφα τέρατα, με κυρίαρχες τις γοργόνες που πρέπει να θεωρηθούν από τ’ αρχαιότερα μοτίβα. Βρίσκονται και δικέφαλες γοργόνες, σπανιότερα όμως. Στα ανθρωπόμορφα τέρατα περιλαμβάνονται και οι “ασπίθες” και κάτι περίεργα τραγοανθρώπινα όντα που μας θυμίζουν το θεό Πάνα.
β) Τα διάφορα ζώα. Παριστάνεται μια μεγάλη ποικιλία από ζώα, γνωστά ή φανταστικά. Υπάρχουν λιοντάρια, άλογα, ελάφια, χταπόδια, καβούρια κ.λ.π. Από τα ζώα κυριότερα είναι τα πουλιά, άλλα γνωστά και υπαρκτά και άλλα τελείως φανταστικά ή τόσο παραποιημένα ώστε κατά προσέγγιση μονάχα υποπτεύεται κανείς το πουλί που αρχικά παρίσταναν. Στην κατηγορία των πουλιών υπάρχουν πετεινοί, τσαλαπετεινοί, πάπιες, παγώνια, αετοί κ.λ.π.
Τα πουλιά μπαίνουν στο ποδόγυρο των γυναικείων πουκαμίσων σε μικρά μεγέθη σα μέρη συνθέσεων αλλά και παριστάνονται σε μεγάλα σχήματα κυρίως σε προσκεφαλάδες οπότε το κέντημα δεν είναι παρά μονάχα ένα μεγάλο πουλί.
γ) Τα πλοία. Τα πλοία σα διακοσμητικά μοτίβα είναι πολύ αξιόλογα και πολλά. Οι Σκυριανές έδιναν τις ονομασίες σε κάθε τύπο που ζωγράφιζαν, φρεγάδες, μπρατσέρες, γουλέτες, κερνίτσα, ταχύπλα, τρεχαντήρια, βάρκες.
Όπως και τα πουλιά, τα καράβια αποδίδονταν σε μικρά σχήματα τοποθετημένα κατά διαστήματα στις άκρες του πανιού (κυρίως στα σεντόνια) σχηματίζοντας μια διακοσμητική φρίζα ή αποτελούσαν μια ενιαία σύνθεση δοσμένη σε μεγάλο σχήμα που έπιανε το κέντρο του κεντήματος σ’ αυτά κυρίως που προορίζονταν για προσκεφαλάδες.
Τα καράβια ασκούσαν μεγάλη γοητεία στους Σκυριανούς, αν και οι ίδιοι δεν ήταν ναυτικοί, γιατί αυτά ήταν τα μόνα μέσα επαφής με τον έξω κόσμο. Πολλά από τα σχέδια των πλοίων έχουν τόσες και τέτοιες λεπτομέρειες που δείχνουν πως δεν έγιναν “εκ του φυσικού” αλλά είναι παρμένα από λαϊκές ζωγραφιές καμωμένες σε χαρτί.
δ) Φυτά και λουλούδια. Πλούσια και περίεργα είναι τα θέματα από το φυτικό κόσμο. Κυριαρχούν τα λουλούδια, τα κλαδιά, τα φύλλα και τα κυπαρίσσια σχηματοποιημένα μ’ ένα τελείως δικό τους τρόπο.
Τα λουλούδια, οι “λαλέδες”, χρησιμοποιούνται και μόνα για τη διακόσμηση των μανικιών των γυναικείων πουκαμίσων. Στα υπόλοιπα κεντήματα πλαισιώνουν τα ζώα ή τις ανθρώπινες φιγούρες. Τα φυτά τοποθετούνται μόνα τους ή ξεκινούν από μια γλάστρα.