από το Μάνο Φαλτάιτς
Η μικροξυλογλυπτική αποτελεί έναν ιδιαίτερο κλάδο της όλης ξυλογλυπτικής, με δική της τεχνική, αισθητική, προορισμό καθώς ψυχολογικό και επαγγελματικό υπόστρωμα από πλευράς κατασκευαστών.
Στη Σκύρο γνώρισε και γνωρίζει εξαιρετική ακμή που εκφράζεται με το μεγάλο αριθμό αυτών που ασχολούνται επαγγελματικά ή ερασιτεχνικά μ’ αυτή τη ποικιλία ων λεπτουργημάτων, την αισθητική και τεχνική τους ευαισθησία και τελειότητα. Αν και υπάρχουν λιγοστά παλαιότερα δείγματα (κυρίως του 19ου αιώνα) γιατί το ξύλο είναι υλικό φθαρτό με περιορισμένη χρονική ζωή και δεν έχουμε γραπτές ή άλλες μαρτυρίες για τις προηγούμενες εποχές, θα πρέπει να υποθέσουμε βέβαιη την ύπαρξή της κρίνοντας, τόσο από τη σημερινή ζωντανή και πλούσια παράδοση όσο και από τις γενικές γνώσεις για τη ιστορία της μικροξυλογλυπτικής που αποτελεί πανάρχαια τέχνη.
Από άποψη επιρροών ή συγγένειας στα έργα της σκυριανής μικροξυλογλυπτικής βλέπουμε έντονη την επίδραση ή ορθότερα τις στενές σχέσεις με πολλά από τα κατασκευαζόμενα στο Άγιο Όρος, απ’ τους καλόγηρους, λεπτουργήματα. Αυτό είναι φυσικό γιατί λόγω του μοναστηριού του Άη Γιώργη, η σύνδεση των Σκυριανών με τον Άθωνα είναι μακραίωνη και πολύπλευρη. Τη σκυριανή μικροξυλογλυπτική μπορούμε να τη διαιρέσουμε σε δύο ομάδες: α) στην ερασιτεχνική παραδοσιακή και β) στη νεώτερη επαγγελματική.
α) Η ΕΡΑΣΙΤΕΧΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΙΚΡΟΞΥΛΟΓΛΥΠΤΙΚΗ
Οι κατασκευαστές
Αντίθετα με την επιπλοποιία, που στηρίζεται βασικά σε επαγγελματίες και τα κατασκευαζόμενα είδη της αποτελούν αγοραία αντικείμενα, η σκυριανή παραδοσιακή μικροξυλογλυπτική έχει, κυρίως, ερασιτεχνικό χαρακτήρα.
Ήταν ανέκαθεν ξέχωρη από το κυρίως έργο τους, απασχόληση των Σκυριανών χωρικών και ιδιαίτερα των τσοπάνηδων.
Για την κατασκευή των έργων δε χρησιμοποιούν ειδικά εργαλεία. Σκαλίζουν μ’ έναν απλό σουγιά ή με το μαχαίρι τους.
Τα κατασκευαζόμενα είδη
Τα είδη της κατηγορίας αυτής, είναι κυρίως: ρόκες, αδράχτια, σφοντύλια, κουτάλια, σφραγίδες, πλουμούδια, σαΐτες, σαϊτάκια κ.λ.π.
Η ρόκα: το πιο χαρακτηριστικό είδος είναι η “ρόκα”. Αξίζει να σταθεί κανείς εδώ περισσότερο γιατί είναι ένα έργο που ξεχωρίζει απ’ όλα τ’ άλλα, όχι μόνο για τη δυσκολία, την ικανότητα του κατασκευαστή και την αισθητική της αλλά κυρίως και πρώτα απ’ όλα για την ιδιαίτερη σχέση που συνδέει το αντικείμενο με τον δημιουργό: είναι κατ’ εξοχήν έργο αγάπης. Σ’ αυτή φαίνεται όλη η ευαισθησία, η λεπτότητα και η τρυφερή αγάπη του Σκυριανού χωρικού για το ωραίο και τη γυναίκα. Γιατί η ρόκα -αρχικά- και για ένα μεγάλο διάστημα, μπορεί ακόμα και σήμερα, ήταν έργο που η κατασκευή του εμπνεόταν απ’ τον έρωτα. Είχε σαν προορισμό όχι τον ανώνυμο αγοραστή ή την απλή κάλυψη μιας βιοτική ανάγκης (που αφορά π.χ. τα κουτάλια), την πλήρωση ενός γενικού θρησκευτικού ή εθιμοτυπικού χρέους (κατασκευή σταυρών, σφραγίδων για τους άρτους ή τα πρόσφορα κ.λ.π.) αλλά το συγκεκριμένο πρόσωπο μιας γυναίκας, συζύγου ή ερωμένης που ο κατασκευαστής ήθελε να δείξει με το έργο των χεριών, της φαντασίας και της καρδιάς του όλη τη τρυφερή αγάπη που έτρεφε για το πρόσωπο που προορίζονταν το δώρο του.
Η κατασκευή της ρόκας είναι έργο λεπτό και δύσκολο. Γίνεται συνήθως από ένα τρυφερό βλαστάρι “λιόπερνα” και η ομορφιά της βρίσκεται τόσο στα πλουμίδια που την καλύπτουν όσο και στα διάφορα ενδιάμεσα σκαλίσματα και κυρίως στα “κουδουνάκια” που αποτελούν την κατάληξη της.
Αδράχτια και σφοντύλια: είναι το συμπλήρωμα της ρόκας. Τα αδράχτια δεν κοσμούνται ξεχωριστά. Αντίθετα, τα σφοντύλια με τις πλατειές επιφάνειες έχουν δυνατότητες για το χάραγμα διάφορων γραμμικών σχεδίων και άλλων πλουμουδιών.
Κουτάλια: χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες σύμφωνα με το είδος και την αρχική τους χρήση: α) στα κουτάλια που χρησιμοποιούσε παλιότερα η αστική και άρχουσα τάξη της Σκύρου (Μεγάλη Στράτα) για φαγητό -προτού καθιερωθούν τα μεταλλικά και β) στα κουτάλια των χωρικών (μαντροχούλιαρα).
α) Τα κουτάλια της αστικής και άρχουσας τάξης έχουν μακρύ χέρι με πλούσιο διάκοσμο από παραστάσεις πουλιών, δικέφαλων αετών, γεωμετρικών σχεδίων κ.λ.π. Αρχικά χρησιμοποιούνταν σαν οικιακά σκεύη από τους αστούς και το σκυριανό αρχοντολόι. Το μακρύ τους χέρι ήταν σύμφωνο με τον τρόπο που το κρατούσαν την ώρα του φαγητού βάζοντας μόνο τα δάχτυλα στο πιάσιμό του, όπως κοινά συνηθίζεται σήμερα, σε αντίθεση με τους χωρικούς που “χούφτωναν” το κουτάλι χρησιμοποιώντας μαζί με τα δάχτυλα και την παλάμη.
Από πολλά χρόνια δεν είναι κοινής χρήσης, έχοντας αντικατασταθεί απ’ τα μεταλλικά.
Επειδή ήταν αριστοκρατικά είδη και μετά το ξεπέρασμα της λειτουργικής τους σημασίας διατήρησαν την αξία τους. αλλάζοντας όμως προορισμό.
Σήμερα έχουν απλώς τελετουργικό και διακοσμητικό χαρακτήρα ανεξάρτητα από την ταξική θέση του κατόχου.
Τις τελευταίες δεκαετίες χρησιμοποιούνται μόνο για το μοίρασμα των κολλύβων στα μνημόσυνα και στα πανηγύρια των εκκλησιών. Εκτός απ’ την ειδική αυτή λειτουργικότητά τους έχουν και προορισμό διακοσμητικό γιατί τοποθετούνται μέσα στα λαήνια απ’ όπου προβάλλει το επάνω τους μέρος αποτελώντας ένα ιδιόρρυθμο αισθητικό σύνολο.
Από τα κουτάλια της κατηγορίας αυτής δίνοντας παλιότερα σαν έπαθλα στους νικητές των αγώνων που γίνονταν στη γιορτή των Αγίων Αποστόλων και την 1η Αυγούστου (Πρωταυγουστιά)
Τα κουτάλια αυτά είχαν ένα πρόσθετο διάκοσμο, πλαισιωμένα με πολύχρωμες “μπιμπίλες” ενώ το ξύλο το ζωγράφιζαν με διάφορα χρώματα.
β) Τα μαντροχούλιαρα είναι κουτάλια χρήσης. Μ’ αυτά πριν λίγα ακόμα χρόνια, έτρωγαν οι Σκυριανοί χωρικοί. Πήραν τ’ όνομά τους από τις μάντρες, τα βοσκοτόπια της Σκύρου.
Διαφέρουν από τ’ άλλα κουτάλια, κυρίως στη λαβή τους που είναι κοντή και πλατιά. Το σχήμα τους είναι σχετικό με τον τρόπο που τα κρατούσαν οι χωρικοί όταν έτρωγαν. Γιατί, για το κράτημα του κουταλιού, χρησιμοποιούσαν και την παλάμη, όχι μόνα τα δάχτυλα όπως έκανα οι αστοί και οι αριστοκράτες του νησιού.
Γράφει γι’ αυτά η Αγγελική Χατζημιχάλη: “Τα σχήματά του απομακρύνονται από τον τύπο του συνηθισμένου κουταλιού, ιδίως στη λαβή -πλατιά και κοντή-, για να πιάνεται καλά με την παλάμη καθώς συνηθίζουν οι χωρικοί να κρατούν το κουτάλι όταν τρώνε”.
Σφραγίδες για άρτους και πρόσφορα: είναι κυκλικές με διάφορα γραμμικά σχέδια και συμβολικά μονογράμματα της Χριστιανικής θρησκείας. Ο τύπος τους, βασικά όμοιος με τις κοινές ανά το πανελλήνιο σφραγίδες και μ’ αυτές που κατασκευάζουν οι αγιορείτες μοναχοί, παρουσιάζει ορισμένες ιδιομορφίες απ’ τις υπόλοιπες. Κυρίως, αυτό που τις διαφοροποιεί, είναι το λεπτότερο και πιο ευαίσθητο σκάλισμα.
Σφραγίδες για τους άρτους μιας συγκεκριμένης εκκλησίας: εκτός από τις κοινές σφραγίδες, όμοιες για τους άρτους κάθε εκκλησίας, παλιότερα υπήρχαν σφραγίδες που προορίζονταν για τη διακόσμηση των άρτων μιας μόνο εκκλησίας κατά την εορτή της “μνήμης” της. Αντί των κοινών μοτίβων, είχαν την παράσταση του τιμώμενου αγίου.
Σφραγίδες διακοσμητικές: εκτός από τις παραπάνω σφραγίδες που έχουν λατρευτικό σκοπό. υπάρχουν και σφραγίδες “κοσμικές”, για τη διακόσμηση απλώς των γιορτινών ψωμιών. Σ’ αυτές, κυρίαρχο μοτίβο είναι συνήθως ο δικέφαλος αετός.
Τα πλουμούδια: ονομάζονται έτσι οι μικρές, ξύλινες σφραγίδες που χρησιμεύουν για να διακοσμούν τα γιορτινά ψωμιά. Έχουν σχέδια περισσότερο διακοσμητικού παρά θρησκευτικού χαρακτήρα. Τα σχήματά τους είναι διάφορα: στρογγυλά, αμυγδαλωτά, ρομβοειδή, τετράγωνα, αβγόσχημα. Πολύ χαρακτηριστικά είναι και τα χερούλια τους. Οι λεπτουργοί φροντίζουν να πρωτοτυπούν και σ’ αυτά, βρίσκοντας συνεχώς νέους τύπους.
Σαΐτες και σαϊτάκια: οι σαΐτες χρησιμεύουν στον αργαλειό ενώ με τα σαϊτάκια που είναι πλουμισμένα γίνονταν οι δαντέλες και οι “μπιμπίλες”.
Το σκάλισμα των στραβοραβδιών: η μικροξυλογλυπτική, έχει επίσης εφαρμογή στη διακόσμηση των τσοπάνικων ραβδιών, “στραβοράβδια”. Όσοι τα καταφέρνουν και ανάλογα με την ικανότητά τους, σκαλίζουν το επάνω μέρος του ραβδιού, την “κλόρα” και -κυρίως- το μέρος που τελειώνει. Άλλοι πάλι, ζητούν φιλικά από τους πιο επιτήδειους να τους κοσμήσουν το ραβδί για λογαριασμό τους.
β) Η ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΜΙΚΡΟΞΥΛΟΓΛΥΠΤΙΚΗ
Τα τελευταία χρόνια στη μικροξυλογλυπτική έχει προστεθεί και η κατασκευή απομιμήσεων σε μικρογραφίες σκαμνιών και τραπεζιών που αποτελούν σαλονάκια, ραφιών κ.λ.π. Τα είδη αυτά κατασκευάζονται από επαγγελματίες μικροξυλογλύπτες σε μεγάλο, σχετικά, αριθμό και αγοράζονται από Σκυριανούς και από Έλληνες και ξένους τουρίστες για δώρα, αναμνηστικά, διάκοσμο και παιχνίδια παιδιών.
Ο κλάδος ανδρώθηκε από το 1955 και πέρα με την ανάπτυξη της τουριστική κίνησης.